Tal vez pola forma, sempre xuntas a cruz e a espada

Tal vez pola forma, sempre xuntas a cruz e a espada

Hai oito anos escribín en Terra e Tempo un artigo sobre o entendemento e fusión da Igrexa, os políticos e o exército e hai catro fixen outro sobre as procesións e o poder político. Vai sendo hora de escribir un terceiro, para o que, necesariamente, debo plaxiarme algún parágrafo ou idea do segundo por continuar a ser pertinente. Falei nel da inauguración do Concilio de Trento, convocado para se armar contra a propagación e implantación das ideas protestantes. No banquete da inauguración servíronse ata 150 pratos diferentes, e o propio Felipe II, asistente ao acto, mostrouse escandalizado ao ver como o cardeal da cidade anfitrioa e o seu colega de Augsburg se divertían bailando coas damas presentes. Unha curiosa maneira de implorar a iluminación e axuda do Espírito Santo na apertura dun concilio.

Fronte á reforma, iniciouse aí a contrarreforma, fronte a austeridade das igrexas e do culto protestante, manifestouse, como un lóstrego rutilante e, hai que dicilo, fermosísimo, a riqueza da igrexa católica. Hai moi ben anos, un 15 de agosto, asistín á misa grande de Santa María a Maior de Roma, onde comprobei o que era a verdadeira Igrexa (católica, apostólica e romana): ducias de cardeais e bispos, centos de cóengos, beneficiados, presbíteros e monxas. Órgano e baixos do coro vaticano facendo resoar as naves da basílica e infinidade de luces e velas arrancando brillos dos mármores das columnas e do ouro dos teitos ofrendado por Castela tralo descubrimento de América. A gloria de Deus na terra fronte á pobreza e sequidade dos cismáticos luteranos. Vénme á cabeza “A misa do papa” (1888) de Lamas Carvajal, unha misa de aninovo que lle valeu ao bispo de Roma “dous millós de liras”, cando aquí se pagaban “a catro reás (i houbera moitas)”, o que fixo exclamar ao autor: “¡Elles boa misiña, meus queridos abades da terra! Destas si que se din poucas, pro tamén teñen a vantaxa de que levantan en peso o Purgatorio. Cunha ducia delas que se digan, xa non queda unha ánema pra un remedio”. Lembrei alí a liturxia das nosas aldeas, cun cura, un acólito, unhas cantas mulleres, algún home raro e unhas rapazas rascando unhas guitarras e cantando “alabaré, alabaré...”. Un contraste tan evidente, unha escenografía tan diametralmente oposta levoume a concluír que era imposible que se tratase da mesma relixión; as dúas manifestacións non podían representar a mesma crenza e, formulado o dilema, considerei que a verdadeira Igrexa era aquela, a de Roma, non sendo a que se practica por estas terras máis ca un ruín sucedáneo.

A Compañía de Xesús, nome e espírito tomado da milicia da que procedía o seu fundador, Iñigo de Loyola, púxose ao servizo do papa para combater os luteranos. Bernini, formado con eles e imbuído do seu ideario, vai ser o primeiro grande artista que construirá e ornará a nova Roma, a Igrexa da contrarreforma. A partir de aí, artífices de todo o orbe católico, pagados por igrexas, mosteiros e conventos, poñen o seu talento a traballar para a nova liturxia. Tallas e pinturas conforman un corpus ao servizo dunha ideoloxía, creándose así toda a iconografía que encherá retablos e altares, así como as rúas nas datas de Semana Santa. O barroco é a grande arte da contrarreforma e os estudosos da mesma saben da Escola Castelá do galego Gregorio Fernández, así como da riquísima Escola Andaluza, autora de grandes pasos procesionais, e, xa no século XVIII, do murciano Salzillo. A nosa terra mantívose moi á marxe de todo isto, practicando unha relixiosidade intimista, franciscana, ata ben avanzado o pasado século. Por suposto que aquí tamén se facían procesión e ata ascensións a lugares elevados, outeiros e atalaias, parando nas catorce estacións ben sinaladas por outras tantas cruces de pedra, práctica esta introducida polos franciscanos a traveso da súa orde terceira de segrares. O que aquí non existían eran desfiles con bandas, cornetas, berros e saetas. Iso, entre nós, leva moi poucas décadas.

O monxe bieito Masoliver, na Historia del Monacato cristiano, di, seguindo a Knowles, que ao entusiasmo e profunda espiritualidade do s. XVII, seguiu “a frialdad, aridez y amargas rivalidades” do XVIII. Xa antes de rematar este século, “era perceptible un enfriamiento progresivo de la fe. Para muchos, en el siglo XVIII, la religión consistía, más que en unas convicciones, en una sumisión a los poderes unidos de la Iglesia y el Estado, en la conformidad con un conjunto de tradiciones, de normas y de convencionalismos, que evitaban la quiebra del orden social”. Na propia Francia, hoxe exemplo de república laica (o que non impide unha grande abundancia de católicos) sucedía exactamente isto aínda no s. XIX, como lemos en O dezaoito Brumario de Luís Bonaparte de Karl Marx: “Baixo a república parlamentaria, a conciencia moderna pugnaba coa conciencia tradicional dos campesiños franceses. O proceso desenrolábase baixo a forma dunha loita incesante entre os mestres de escola e os curas. A burguesía derrotou aos mestres”. Verdade que isto nos soa tamén a nosoutros aquí? Os que tivemos como profesión a docencia sabemos algo do asunto e vemos como aínda agora se andan a preparar libros con ensinanzas retrógradas e a subvencionar colexios sectarios que segregan por sexos. Non ousan desterrar das aulas o darwinismo porque, en Europa, sería excesivamente rechamante, pero démoslle tempo.

Pasou o XVIII, o XIX e chegou o XX coa implantación do nacional-catolicismo e o retroceso á caverna que converteu España na vergoña da hipócrita Europa. Franco circulaba baixo palio e os bispos viñan a lévedo estirando o brazo dereito. Foi agora cando o fervor de Trento chantou as súas gadoupas en Galicia, transformando a nosa relixiosidade sosegada e intimista en aparato e rebumbio extra-Padornelo. Galicia, para ben ou para mal, sempre ficou moi lonxe do centro, dos lugares de decisión. Unha cousa era a capital errante dos Reis Católicos, Valladolid ou Madrid e outra moi diferente a nosa freguesía ben delimitada por unhas estremas físicas e, sobre todo, mentais, que non precisabamos traspasar. Nada nos afectaba no Porto do Son ou en Seoane do Courel que nos corpos de garda dos cuarteis de toda España, alá no s. XVIII, fose obrigatorio redobrar os tambores para que os soldados formasen e presentasen armas coa baioneta cara abaixo, cando pola rúa circulase o viático, como lemos en Townsend, segundo Los Españoles de Bartolomé Bennassar. Xa no século XX, Manuel Azaña, ao falar en El jardín de los frailes da educación que recibían, sendo xa estudantes de dereito, di: “abstraer de la entidad de España sus facciones históricas para mirarla convencionalmente como una asociación de hombres libres estaba prohibido; España es en cuanto realiza el plan católico. Las sugestiones todas de la pasión nacional aprovechaban al propósito divino. Usurpación temible”. E ben temible, como comprobaría en carne propia no 36-39.

España sempre foi así. Pode ter algunha pequena etapa de “normalidade”, como parte da II República, na que os de sempre se acazapan ao axexo, agardando o momento oportuno de volver a poñer as cousas no seu debido sitio, do que nunca deberan de ter saído. Estou farto de criticar a ignorancia ou mala fe dos que insisten, principiando polo licenciado en dereito M. Rajoy, en que España é a nación máis antiga do universo con máis de 500 anos. A praxe de investigador lévame a avalar con citas todos os asertos alleos. Empreguei moitos historiadores para negar esa antigüidade. Vexamos un máis na liña que agora vou tocando. Sánchez Albornoz, en 1929, escribiu na Revista de Occidente: “Los Reyes Católicos... abandonaron la tradicional tolerancia de las dos realezas castellana y aragonesa, se dejaron vencer por las ideas y los sentimientos de la minoría eclesiástica, y creyeron lograr la fusión de sus reinos, convirtiendo la unidad nacional en unidad antes religiosa que política”. Efectivamente, se algunha unidade houbo cos RR.CC. foi relixiosa, mantendo cada reino a súa independencia política e económica total. Así pois, o que interesou desde o principio e continuou ao longo dos séculos neste territorio que se chamará España foi a unión relixiosa, a ortodoxia, conseguida coa Inquisición e amparada logo ata polos gobernos liberais do s. XIX, polo franquismo, polo PP e polo PSOE (lembremos a continuidade dos acordos coa Santa Sede de 1979, a subvención e potenciación de colexios privados, os máis deles da igrexa, o mantemento e soldo de profesores de relixión, etc.).

Foi durante a ditadura franquista, cando as procesións galegas da Semana Santa decidiron afastarse da xebre espiritualidade e da propia idiosincrasia, para introducir usos e prácticas foráneas. Cómpre non confundir a existencia de pasos e de confrarías con procesións á castelá ou á andaluza. Ferrol é un exemplo claro de adaptación do alleo pola presenza de mariños foráneos con galóns e cocas nos puños. Non é este o lugar de traer bibliografía, escasa, sobre a antigüidade das nosas procesións, mais si o intre de asegurar que foi nesta etapa política actual cando se multiplicaron exponencialmente as procesións copiadas do sur: homes e mulleres vestidos de caparuchos ou farricocos, como diciamos no Son (e en Portugal), cadeas, bandas de tambores e cornetas, teatralización na subida, baixada e desprazamento dos pasos, etc. Ignoro se xa en algures contrataron lexionarios para que luzan as súas habilidades e os deleiten co tan relixioso “Soy el novio de la muerte”. Será o seu himno, pero para unha procesión queda tan fóra de lugar como se levasen de costeleiros aos xogadores do Barça e fosen cantando trala Virxe “Tot el camp es un clam”. Pero este ano, en Málaga, por se a lexión non tiña torgo suficiente, axudaron unha ministra, despois de decretar -sobordando a Constitución que din amar e desprezan- que a bandeira ondease a media hasta, e tres ministros entusiastas, mentres o seu xefe de filas practicaba as súas particulares técnicas de descoordinación física e mental polos rueiros do Salnés. Este espectáculo ministerial non pasaba nin nos tempos francamente franquistas, supoño que, porque, ao non haber eleccións, non precisaban atraer votantes. Só lle faltaba ao participante ministro de Educación, en lembranza do fundador da lexión, Millán Astray, rematar cun potente “Muera la inteligencia”. Todo é impostura e indignidade! E á Igrexa tanto lle ten, con tal de seguir mantendo e acrecentando os seus privilexios. A min, que estou á marxe de todo iso, prodúceme asco ver incluso que os defensores locais destas festas fagan fincapé no factor de atracción turística, no diñeiro, é dicir, que a lembranza do sufrimento de Cristo produza cartiños.

Non sei por que, cando vin a escena dos ministros cantando, lembrei outra que presenciara na miña vila hai agora uns sesenta anos. Venres Santo, discorría a procesión, gardas civís de gala e fusís con baioneta cara ao chan, autoridades da FE-JONS e plebe. A banda de música facía o que podía detrás, cando sae dunha esquina un veciño a quen lle fora o ferro ao fondo co viño e berrou alto e forte: “Ti rouba, mata e esfola e o día de Venres Santo ‘perdona a tu pueblo Señor”. As patadas e culatazos que lle deron os gardas civís á vista de todos non viñan nos escritos; as posteriores, dentro do cuartel, sábeas el.

Dun tempo a esta parte, aumentou o número de pasos e de tallas horribles. Antonio Oteiza (irmán de Jorge), escultor tamén amais de misioneiro capuchino, dixo no Faro de Vigo (7-11-2003): “Las iglesias, además de parecer museos, han mostrado imágenes decadentes y de mal gusto. Valen todos los epítetos negativos para esa imaginería que hemos estado viendo: imágenes carnosas, Sagrados Corazones con los labios pintados... Una Santa Rosa de Lima se podía parecer a Marilyn Monroe y un San Francisco a Robert Taylor...”. Dito por un misioneiro capuchino, que amais sabe de arte e faino, non serei eu quen lle leve a contraria. Todas as esculturas novas das igrexas que coñezo son horriblemente malas, verdadeiros kitsch que revelan o mal gusto estético dos que as fixeron, dos que as encargaron e dos que as alaban. Os defensores deste estado de cousas din sempre: “Non se obriga a ninguén a ir ás procesións”. En primeiro lugar hai algo previo: tampouco se obriga a ninguén a ver certas revistas ou escoitar certas letras e eles van aos tribunais porque se senten ofendidos; non poden pensar que a un defensor da laicidade lle poden ofender igualmente outro tipo de manifestacións? Segundo: tampouco na República era obrigatorio ir, nin casar, nin bautizar e, cando chegaron os intransixentes de sempre, encheron as gabias de “non practicantes”. Pensen nisto, cando falen da non obrigatoriedade.

Citei naquel meu artigo de hai catro anos unha poética protesta de Florentino López Cuevillas, o noso grande arqueólogo, contra a chegada das “saetas” a Ourense hai agora uns 50 anos. Díxolles que ata as lousas das rúas se escandalizaban delas e rematou: “Marchaos saetas, con caras de gitanas, a vuestra tierra andaluza, y no vengáis a meteros donde no podéis vivir. Que no se vieron nunca palmitos en la orillas del Miño, ni tojos en las del Guadalquivir”. Daquela dixen que isto foi escrito en 1969 e engadín: “hoxe é menos perigoso facelo”. Como en breve mudaron os tempos! Catro anos despois non tería eu escrito esta apostila.