Do legado e do lume
Este 15 de xullo cúmprense centro trinta e nove anos do pasamento de Rosalía de Castro.
Nas súas biografías recóllese que lle pediu á súa filla que abrise a ventá para ver o mar desde a súa casa da Matanza. Ese mar en que a situou Curros (“Do mar pola orela”) cando lle dedicou o fermosísimo poema que lle puxo para sempre unha estrela na fronte. Ese mar era, é o Atlántico. O mesmo Atlántico que bate contra os versos de Luísa Villalta que este 15 de xullo faría sesenta e sete anos.
Ambas as autoras están unidas polas datas e o legado. Un legado que Villalta invoca naquel poema publicado na Festa da Palabra Silenciada, “As donas que antano cantaron”. Nel nomea a Rosalía como referente xunto a: Rosa, Marie, Florbela, Dolores, Virxinia, Simone. Unha estirpe que non deixa lugar a dúbidas sobre cal é a herdanza que reclama para si, para todas nosoutras.
A coincidencia entre a data de falecemento de Rosalía e de nacemento de Luísa, para alén de se prestar a fantasiosas ideas, permítenos crear unha particular constelación literaria que, neste ano que andamos, conecta a autora que deu inicio á celebración das Letras Galegas coa máis recente homenaxeada.
As coincidencias atráennos e, a través delas, reflexionamos sobre aspectos coma o (des)coñecemento das súas obras, os intentos de apropiación da súa memoria ou o tratamento da obra que ficou sen editar.
As dúas autoras compartiron a situación común de non ser ben lida a súa obra. No caso de De Castro porque houbo lecturas superficiais ou edulcoradas, cando non malintencionadas, da súa obra. No caso de Luísa, por iso e porque aínda neste ano que andamos, o ano das súas letras, non foi recompilada e reeditada a totalidade da obra publicada, quero dicir, non se xuntou á obra editada en libro a dispersa en diferentes publicacións que, ademais, son numerosas. Polos menos até hoxe, 15 de xullo. Desde logo, non nese momento do ano en que todas e todos estamos ávidos de lermos a autora homenaxeada. Porque aínda que as letras sexan o ano enteiro, non podemos negar que desexamos ler a autora antes do 17 de maio. E no caso da docencia, un ámbito ben importante, as letras practicamente rematan co curso escolar. Sobre esta circunstancia da non reedición e a non compilación houbo varias voces que se pronunciaron neste medio ano pasado.
Porén o que máis nos doeu e doe é o intento de se apropiar das súas figuras. Apropiacións que deixan de lado aspectos significativos das súas obras, verdadeiramente incómodos para determinados auditorios. As súas son obras que dialogan politicamente coa sociedade que as recibe. A conciencia nacional e de xénero atravésaas. Ocultalo ou cuestionalo é negar as escritoras, convertelas en persoas diferentes. É verdade que as autoras e os autores acabar por ser patrimonio común das galegas e os galegos, mais entre iso e facer preguntas retóricas sobre se Luísa seguiría ou non no BNG despois de Amio e pór o acento en se era ou non era máis ou menos crítica con determinadas posturas (todas o somos), ademais de haber un abismo, é unha demostración de descoñecemento da autora. E isto si, unha verdadeira inutilidade. Ímonos preguntar a estas alturas se Torrente ou Cela eran ou deixaron de ser ou en que ían cambiar? Para que nos serviría facernos esas preguntas? Leremos ou non leremos a súa obra, e teremos que analizala sempre, sempre, sempre no seu contexto, o contrario é unha manipulación.
Por iso, durante este ano, mentres atendía aos distintos eventos que se realizaban ao redor da figura de Luísa Villalta, non deixaba de recordar aquela decisión de Rosalía de Castro: a de mandar queimar os seus inéditos. Houbo un tempo en que non comprendín esta decisión, mais hoxe considero que foi un grande acerto por parte da poeta. Acerto e valentía. Eu mesma me pregunto se serei quen de facer iso cando chegue o momento. Igual que me pregunto para que gardo tanto borrador.
Rosalía sabía que se achegaba a morte. Luísa nin sospeitou aquela noite do 5 de marzo de 2004 que xa non se erguería ao día seguinte. Aquel ano escribía nun almanaque poético portugués, eses versos foron publicados contra finais do ano 2021 baixo o título de As palabras ingrávidas. Nesa altura fíxose público que estaba depositado no Centro Ramón Piñeiro o legado da autora e que contaba, segundo recolle Manuel Xestoso de Armando Requeixo, con “varios poemarios inéditos, unhas 600 cartas, case 50 diarios, unha peza teatral, un cento de conferencias anotadas a man, documentación persoal... Era unha traballadora incansábel e unha auténtica todo terreo da escrita."1
Como lemos trátase de obras literarias e de documentos persoais (cartas e diarios). E, se por un lado nos pode entristecer que non se dese a coñecer o material digamos publicábel (por ter xa forma de libro concluído) antes do 17 de maio, por outro inquiétannos esoutros manuscritos, máis íntimos, que talvez a autora nunca compartiría; sen entrar en que, no caso das cartas, haberá terceiras persoas implicadas.
Que será da nosa obra cando xa non esteamos para defendela? Quen remexerá entre os nosos manuscritos? Quen lerá eses pensamentos íntimos que anotamos para ser quen de entendernos a nós mesmas? E se visen a luz? Gustaranos que determinadas persoas que coñecemos, ou non, escriban sobre iso, sobre nós?
Cantas máis preguntas me fago, máis acertada considero a decisión de Rosalía de Castro. Aínda que ao tempo me felicite de que o querido Xosé Manuel Millán Otero non queimase tantos inéditos como finalmente viron a luz na magnífica edicións de Manuel Rei.
Talvez estea aí a medida. Queimar o que nunca deberá ver a luz. Gardar o que un día calquera poderá ler. E se a parca non avisa, desexar que quen reciba esas palabras escritas saiba velar polos nosos desexos.
Manternos fieis a memoria da que xa non está, sen decidir por ela. Velaí a nosa maior homenaxe.
1 Xestoso, M. (2021): “O testamento poético de Luísa Villalta”, Nós Diario, 21/11/2021.
