Santos sen parroquias

O último premio Vicente Risco de ciencias sociais, e que se entregou a comezos deste mes en Allariz a X. M. González Reboredo, trata un tema que, aparentemente, semella ter pouco atractivo social, como pode ser falar dos santos titulares de parroquias. Máis a lectura deste libro é unha oportunidade para falar da parroquia como unha institución ligada historicamente ao noso habitar e que agora está en crise pola mingua de poboación no rural e o proceso de desagrarización.

Lonxe a idea que vía na parroquia unha continuidade lóxica do castro, pero non tan lonxe a concepción de que a parroquia é un fito territorial clave no poboamento, unha unidade básica e que aglutina e identifica territorialmente nun habitar disperso. A importancia dada á parroquia foi vista por algúns como un mito máis creado polos galeguistas, algo que sería máis unha imaxe que un vínculo social. Sen ter recoñecemento ou personalidade xurídica, agás pola igrexa católica, ven funcionando como unha unidade básica e mesmo son utilizadas pola administración para certos quefaceres, por exemplo a concentración parcelaria faise por parroquias. Quizais este non recoñecemento teña que ver cos intentos de desestruturar os elementos claves do noso sistema social.

As lindes dunha parroquia ás veces non son tanto marcas xeográficas claras, que as hai, como marcas simbólicas. En Galiza temos máis de tres mil oitocentas unidades parroquiais e somos moitos os galegos e galegas que aínda nos sentimos identificados coa nosa parroquia, e nada ten que ver que sexamos ou non crentes. Díxoo claramente o poeta muxián Xervasio Paz Lestón, emigrado case desde neno na Arxentina e que nunha visita á terra levou na procesión a imaxe de san Xián, o patrón da súa parroquia, de Moraime: “e leveite en procesión /(sin fe, pero con respecto)”.

A parroquia era tamén unha forma de relacionarse, oportunidades para a xuntanza, a festa e a veciñanza, é dicir, un espazo social que ten facilitado a sociabilidade. A parroquia permite a ritualización do espazo e do tempo, e a iso contribúen as festas, que paran o tempo e marcan o espazo. O tempo é un presente onde pasado e futuro se teñen que reconciliar. Mais agora esta relación está en quebra porque non se mira ao pasado e o futuro é incerto, mesmo por iso, por non mirar ao pasado.

A importancia da parroquia medíase polo número e suntuosidade das súas festas. A festa máis importante da miña parroquia foi unha “invención” dos moitos veciños que entón vivían en Bos Aires, nas décadas previas á guerra civil, para contrarrestar a sona que tiña a festa da parroquia veciña. A festa do patrón seguiu celebrándose, pero nun segundo plano; hoxe penso que xa non se celebra.

Pero agora achegámonos aos países ricos, pois cada vez temos menos festas e as que hai xa non cumpren o papel das festas tradicionais, pois nelas hai masa de individuos, xente solitaria pero en grupo que queren divertirse, individuos que simplemente están. Nesta modernidade desaparece a comunidade na que o individuo poida participar, disolverse no grupo e sentirse partícipe dun corpo social para sobrepasar a soidade individual, algo que nada ten que ver con divertirse.

Neste contexto pódese entender a festa como un luxo ou como un xeito de medir o atraso e a pobreza, pois cada vez que se di que a sociedade avanza, hai menos festas e menos ganas de mostrar a festa; hai menos festas e hai menos sociabilidade, pois as festas xa non permiten novas formas de relación ao non diluírse a estrutura social.

Pero os excesos rituais parece que agradan aos santos e aos deuses, por iso as sociedades, as chamadas tradicionais, procuraban mostrar esa abundancia e suntuosidade ritual e festiva, algo que se entendía era mostrar a vitalidade da comunidade que as celebraba.

Pero este non é tempo de festas, polo que imos a outra cousa. O abandono da actividade agrícola e das terras leva a unha diminución da superficie agrícola (e a un aumento dos eucaliptais). O polémico banco de terras era unha medida contra isto e que intentaba atallar unha dos problemas centrais do agro galego hoxe: a escasa mobilidade de terras e a reducida superficie das mesmas. E, en relación a isto, teríamos que pór o envellecemento da poboación, a falta de relevo xeracional, os incendios e moitas outras máis cousas. O abandono efectivo das terras leva ao medre espontáneo da vexetación e ao deterioro de todos os elementos construídos historicamente para axudar a facer posible un determinado sistema de produción e un sistema de vida. Falamos de camiños de acceso ás terras, diferentes tipos de cercados, sistemas de rega, de coñecementos acumulados, pero tamén hai que falar da perda de calidade da terra en si (hai expertos que din que o reinicio da explotación nun futuro será algo inviable) e da memoria social asociada a esa produción. Na miña parroquia xa ninguén souma porque tampouco hai soumaduiros, xa non se recolle ghasto para acender o lume, xa non se vai ao muño, xa non son precisos os pasaduiros para subir unha parede, xa non se area a auga nos herbais porque tampouco hai herbais, etc. Polo tanto, o abandono das terras leva a un cambio na paisaxe rural e deterioro ou desaparición dunha paisaxe cultural construída tras séculos de historia, traballo e habitar. A desaparición desta paisaxe é a desaparición dun ben cultural, dun xeito de ser e coñecer e non só un deterioro medioambiental. E a xente non pode vivir nunha paisaxe que se deteriora día a día e non se valora.

Fronte a isto temos os mandatos que veñen da UE que din que a solución ao rural está fóra da agricultura, que entón se pode preservar o medio ambiente e asentar a poboación no seu lugar de orixe. Pero a realidade non confirma plenamente esta premisa, si hai casos nos que algunhas aldeas colleron pulo e vitalidade, pero son moitas as que ven como cada día van pechando as casas e as silvas van comendo os vellos camiños, outrora transitados, e as vellas paisaxes. E a pouca xente que vai quedando xa non ten con quen falar e pronto pasará que os xornais anuncien a morte dos últimos habitantes, e cando morra a xente morre a lingua.

Estes días os xornais de fóra falan de Aenki Kassie, unha das tres persoas que quedaban en Sudáfrica falantes da lingua san, unha lingua do deserto do Kalahari, do pobo khomani, e considerada das máis antigas nativas dese país austral. Agora só quedan dúas persoas que falan esa lingua. E esa lingua deixou de falarse porque a xente foi arrincada do seu contexto social, foi desprazada e obrigada a vivir doutro xeito, dun xeito imposto.

Hai un par de anos lin unha reportaxe nun xornal americano sobre as linguas que se perdían. Chamoume a atención as fotos que o ilustraban: dúas mulleres (nai e filla) que só podían falar entre elas a súa lingua materna; un home só sentado no salón da súa casa e que non tiña con quen falar. Xente descontextualizada e perdida no mundo global.

Mais cremos na esperanza e no futuro. A historia é cambio e as parroquias, a paisaxe rural, está nun momento de forte cambio, pero seguirán aí, modificadas, desaparecerán unhas, transformaranse outras, pero pensamos que seguirán aí porque son un patrimonio identificativo de nós como pobo histórico.

O libro de X. M. González Reboredo remata reclamando aos santos titulares das parroquias como parte do noso patrimonio cultural, porque tiveron e teñen un valor como referentes para a identidade local, e para a galega. O autor mesmo propón a declaración dos santos titulares como un Ben de Interese Cultural. Xunto a esta medida propón outras como que se fomenten as investigacións que permitan coñecer máis a historia das parroquias e o seu presente social. Destas investigacións deberiamos concluír se a parroquia é unha imaxe dun pasado ou segue sendo unha realidade no presente, útil para organizármonos socialmente.