Quizais non sabemos que somos galegos

Para min escrebir un artigo ao mes para este dixital é unha cousa seria e que me leva o seu tempo. Alguén pode pensar que estas colaboracións as fago rápido, total, para o que digo e como o digo, non debería perder moito tempo. Sinto que a miña capacidade intelectual non dea para máis, pero podo asegurar que tomei este encargo como un compromiso serio cun medio serio e co único obxectivo de axudar a comprender o meu País e de manter aberta unha porta pola que entre algo de aire limpo.

Non estou acostumado ás rapideces que agora campan. A min lévame tempo facer as cousas. Pode que non o pareza, pero é así. Iso do inmediato non vai comigo. Pensar un tema para escrebir sobre el xa me leva un tempo, e voulle dando voltas polos miolos, mentres penso e procuro máis información, tamén se o tema pode ter algún interese para os posibles lectores.

Nestas estaba o día das eleccións pola mañá antes de ir a depositar o meu voto. Xa o teño moi reflexionado e desde hai moitos anos. Sóbrame a xornada de reflexión. Penso que ninguén reflexiona ese día e, algúns da dereita españolista, aprovéitano para repartir papeletas. Eses si que reflexionan. Mais esta vez o día tiña para min unha ilusión engadida, pois era a primeira vez que ía votar o meu fillo e quería que sentise que o seu voto era algo útil, fundamental para o cambio. Na mente estaba a primeira vez que votou a miña filla. Fixérao por correo, e pola noite, cando falamos por teléfono, estaba un pouco desilusionada: “escusei de votar, total para que gañe Conde Roa”. Non, hai que seguir votando e facendo algo máis.

Pero antes de ir votar quixen ir adiantando algún traballo e empezar o artigo para o terraetempo. Nesas estaba cando miro o sermosgaliza e vexo, entre outras, a nova de que Chus Martínez, unha muller orixinaria do Couto (Ponteceso), ven de ser nomeada conservadora xefa de El Museo del Barrio.

Os recordos e as coincidencias xúntanse, pois o sábado pola tarde estiven no Couto, na Fundación Eduardo Pondal, para recoller unhas fotos que algúns socios do Museo do Pobo Galego tíñamos alí expostas.

Quizais esta coincidencia no tempo levou a miña mente ao outro lado do Atlántico e lembrar as miñas visitas a El Museo del Barrio. Por aquelas o museo estaba en proceso de transformación e redefinición, polo que só había algunha exposición temporal e algunha que outra actividade, ademais de estar aberta a tenda. Ao museo fomos, por exemplo, a celebrar o “día dos mortos”, pois nós tampouco temos medo ao espírito dos nosos devanceiros e, diante dun altar colocado na entrada, lembrámonos dos que xa non estaban aquí, non, “alá”; e fomos invitados a un rico chocolate, marca “Cortez”, e escoitamos a un grupo de mariachis. Alguén dixo que os mexicanos son un pobo que gusta dos rituais, nós tamén, e que calquera ocasión é boa para xuntarse, interromper o paso do tempo e celebrar un nós colectivo, especialmente cando ese nós corre o perigo de se diluír noutro máis amplo, que xa non será “nós”, senón algo distinto, sexa americano ou español.

,Volvín ao museo algunha outra vez a ver algunha exposición. Pero a que máis me sorprendeu foi unha na que coñecín a figura do Reverendo Pedro Pietri. Este boricua, levado polos seus pais a Nova York cando só tiña tres anos e ao pouco de rematada a II Guerra Mundial, foi unha personaxe de difícil encadre, aínda que aparece sempre como poeta, performer e autor teatral. Pero era un activista, por veces mesmo se podía definir como excéntrico, que loitou contra o racismo e a marxinalización dos inmigrantes portorriqueños desde a década de 1960. Vestido de negro andaba cunha cruz ao lombo polas noites de Manhattan, pero a cruz ía cuberta de condóns e cun cartaz que dicía “Non podo salvar a túa alma coa relixión, pero podo salvar a túa vida cun condón”. Estas peregrinaxes nocturnas levouno a padecer insultos e agresións dos sempre liberais americanos (perdón, veño facendo uso da palabra “americano” no sentido que lle dan os de América do Norte. Aquí quero dicir estadounidense, pois os que están ao sur do Río Grande tamén son americanos, aínda que para os americanos do norte non o sexan).

Chegou a fundar unha igrexa, a “Igrexa da Nai dos Tomates”, por iso se facía chamar reverendo. Os seus textos poden parecer absurdos e as súas maneiras excéntricas, pero el dicía que escribía o que a experiencia lle ditaba e sen tratar de impresionar ao opresor. E como escribo este artigo despois duns resultados electorais, penso que aquí hai quen procura máis impresionar ao opresor que ao oprimido, buscar titulares para a prensa de fóra (e para a de dentro que é peor que se fose de fóra) que chegar á raíz dos problemas. Pero o absurdo pode ser denuncia da realidade e vivimos cada vez máis envoltos no absurdo, mesmo imos ter un goberno absurdo. A excentricidade dubido que sirva para denunciar as desigualdades que conforman a realidade na que vivimos.

Así, o absurdo neste poeta son denuncias dunha realidade. Pode parecer absurdo títulos como “Traveling to Tijuana to smoke marihuana”, pero é un poema que falan da súa viaxe a México para curarse dun cancro, que acabaría matándoo, cancro que el pensaba padecía grazas ao axente laranxa que os americanos vomitaran sobre Vietnam, onde Pedro Pietri tivo que estar dous anos recrutado á forza. Se vestía de negro tamén era en lembranza das vítimas destas guerra.
Pero as súas actuacións e textos tiñan como obxectivo desarmar o soño americano para mostrar a realidade crúa do emigrante portorriqueño na gran mazá. Emigrante portorriqueño que entón se asentaban no Harlem, no que logo se chamaría Spanish Harlem e popularizaría como “El Barrio”. Pedro Pietri fala desta emigración nun dos seus poemas:

“No meu vellos San Juan / Subiron o prezo do pan / Entón, voei a Manhattan /... / Ao Barrio fun / Procurando un aluguer baixo/ Nun apartamento de cinco cuartos / Onde por veciños ía ter / Porto riqueños coma min / Vestidos con roupas tropicais”.

No 1969, a finais dunha década de racismo campante, créase no barrio un museo, El Museo del Barrio, como un xeito máis de loitar contra a discriminación e dignificar a unha poboación falta de referentes culturais nos que ancorar a súa identidade. Pedro Pietri foi asesor dese museo. Non era e non é só un museo de arte, aínda que a arte, e concretamente a arte contemporánea, sexa un referente moi importante. É un museo que abrangue ao mundo sociocultural latino, con especial querencia polo caribeño, porque nas orixes do museo era o elemento dominante, hoxe o abano ampliouse e quizais o mexicano sexa agora o dominante visiblemente. E nesa ansia de querer representar a cultura latina, ten fondos que van máis alá dunha simple colección de arte contemporáneo. El Museo del Barrio non é un centro de arte máis, como aquí pode ser o CGAC que nace sen proxecto algún, non, o museo do barrio nace desde a base, desde o activismo cultural que busca dignificar unha realidade social marxinada e explotada. Aquí podiamos buscar un paralelismo no Museo do Pobo Galego, non nun centro de arte. O museo tamén axudou a definir unha museoloxía crítica e máis vinculada ás realidades sociais que, na década de 1970 empezou a se pór de moda coa chamada “nova museoloxía”.

Para rematar, quero volver á poesía de Pedro Pietri, escrita en inglés, en castelán e en spanglish ou nunha linguaxe na que as palabras aparecen escritas como se pronuncián. Un exemplo: “yo no podré yegar / para tu desayuno / como era mi promesa / tu no te sientas mal / cojete los panqeits / los pegas en el techo / i cuando tengas / ambre / das unos cuantos brincos.

O seu poema máis coñecido é “Puerto Rican Obituary” e que, nunha rápida paráfrase, podíamos traducir por “Necrolóxica galega”, pois relata unha realidade que mata, unhas rúas que só teñen saída cara a morte.

“Traballaron / sempre chegaron a tempo / nunca chegaron tarde / nunca responderon / cando eran insultados / traballaron / nunca colleron días libres / que non estiveran no calendario / nunca foron á folga / sen permiso / traballaron / dez días á semana / e só cobraban por cinco / traballaron / ... / e morreron / … / morreron e nunca souberon / como era a entrada principal / do primeiro banco nacional da cidade /Juan / Miguel / Milagros / Olga /Manuel / Todos morreron onte hoxe /… / soñando e odiando /… / nunca souberon que eran portorriqueños …”Quizás nós tampouco sabemos que somos galegos.

A lingua, como elemento no que ancorar a identidade, era un dos seus referentes. Asi, nun texto lemos: “si no hablo bien el español es que no nací en España. Si no hablo bien el inglés es que no soy hijo de puta”. Recomendo ler a Pedro Pietri, que a poesía ande polas rúas para axudar a rachar o tedio gris que nos invade.