Poñer a dialéctica cos pés na Terra

Hai moitos treitos do “Capital” nos que Marx deixa en evidencia a inversión causa-efecto que fan os lexitimadores da orde social a hora de analizar a economía, sobre todo, cando se fai desde as súas consecuencias morais. Un caso habitual que pon en evidencia é a contradición entre a defensa da estrutura patriarcal da familia que fai o poder ao mesmo tempo que lanza as mulleres e aos nenos a exercer os traballos máis precarios e peor pagados. O paternalismo, a “protección”, o coiado dos máis débiles co que se xustifica o dominio do pai de familia a respecto dos demais membros queda ao descuberto como o que é. Mais os estudosos da defensa da infancia non se lle ocorre outra cousa que denunciar a inmoralidade dos pais proletarios sen censurar o máis minimo o sistema económico que empuxa a este tipo de prácticas a través do que as familias logran sobrevivir ao excaso salario do seu cabezallo. Marx di “non foron os abusos do poder paterno os que crearon a explotación directa ou indirecta das forzas incipientes de traballo polo capital, senón ao revés, o réxime capitalista de explotación o que converteu a patria potestade nun abuso, ao destruír a base económica sobre que descansaba”.

Certo que cada vez que Marx desmonta o determinismo moral dos psicofantes do sistema daba ás aos deterministas materialistas. Dinos “É indubidable que nin a Idade Media puido vivir do catolicismo nin o mundo antigo da política. Lonxe diso, o que explica por que nunha era fundamental a política e na outra o catolicismo é precisamente o modo como unha e outra se gañaban a vida”. Unha lectura desta frase illada como a que se ten feito levaría a conclusión de que podemos omitir a análise da cosmovisión desas épocas e deberíamos centrarnos exclusivamente no estudo do modo de produción escravista e feudal para entender o que estaba a pasar. Segundo isto xa podíamos prescindir das reflexións de Hannah Arendt sobre o nacemento da política ás portas de Troia, abondaba con coñecer como a guerra era o xeito de cazar os escravos que alimentaba a economía daquela era. Mais que aporta este xeito de pensar para analizar un determinado conflito concreto. Nin Homero se creu que a culpa da guerra fora de Helena, pero iso non lle levou a desprezar as disputas entre Aquiles e Agamenón, nin o enxeño de Ulises, para botar luz sobre o curso dos acontecementos por moito que o desencadeante fose o control das rotas marítimas polo Exeo.

Claro que a análise de Max Weber sobre a influencia protestante no desenvolvemento do capitalismo na europa pode parecer unha broma de mal gusto cando é obvio que este se implementou grazas a escravitude dos outros continentes. A ética protestante? Máis ben a dobre moral. Pero a crítica desta que non nos conduza á disociación. Non hai base sen superestrutura, non hai superestrutura sen base. A aplicación destes dous termos separadamente levou ao marxismo -en moitos casos- á impotencia intelectual para entender o que estaba a ocorrer. Non é só un xesto baleiro ou nostálixco a reivindicación de Hegel que fai Marx no seu posfacio á segunda edición do “Capital”. Dinos: “O feito de que a dialéctica sufra en mans de Hegel unha mistificación, non obsta para que este filósofo fose o primeiro que soubo expoñer dun modo amplo e consciente as súas formas xerais de movemento”. Efectivamente Hegel e o seu método dialéctico foi quen de dinamitar o dualismo co que a historia do pensamento veu históricamente facendo trampas desde Platón para saltar dun a outro polo en función da conveniencia para apuntalar aquelo que pretendía xustificar en cada momento. Tampouco é arbitraria a continua referencia de Marx a Aristóteles e a súa conexión cunha tradición que xa desde a propia Academia platónica pretendía corrixir esta deriva.

Marx non é antiludista porque estes vaian en contra do progreso como se adoita a dicir das súas reflexións no “Capital” a respecto deste movemento. O ludismo mesmo sería positivo si significara un xeito de presión, ou “negociación colectiva” - como di Eric Hobsbawn. Pero claro que para Marx as máquinas – nin nada como elemento illado – supón adianto ningún. Non se desprende da lectura da súa obra esa ideoloxía de progreso que se lle imputa, ao contrario, a descripción brutal do capitalismo deixa a este réxime nunha posición pouco favorábel a respecto de modos de producción anteriores. Critica do antimaquinismo que servise como “un pretexto para a adopción das medidas máis reaccionarias e enérxicas. Faltaban tempo e experiencia antes de que os obreiros aprendesen a distinguir entre a maquinaria e o seu emprego por parte do capital”. Até que punto ver nas máquinas simplemente un substituto dos seres humanos non era producto da concepción dos corpos como simples máquinas, tal como nos aprendeu a pensar Descartes?

Foi necesario profundar no dualismo alma-corpo cartesiano para concluír que o problema era só que un mecanismo de carne se intercambiaba por outro de aceiro. Un dualismo que tratou de salvar in extremis un Kant a conta de botar baixo a alfombra do imnombrábel aquelo que afeaba a Razón burguesa que iluminaba o planeta. E foi preciso Hegel para destapar ese mundo nouménico, esa realidade soterrada que a clase trunfante pretendía acochar tirando do mesmo truco co que o poder sempre históricamente se lexitimou, e sería o Marxismo, o dialéctico, quen de superar este xeito de pensar que impide ver o conxunto, conectar o fragmento e intervir na transformación da realidade.

E así, lendo directamente a Marx, mesmo “O Capital”, un pode que non atope respostas ás interrogantes que nos presenta o mundo actual. Pero si que nos permite aprender a facer as preguntas axeitadas. Sobre todo, saber por onde empezar a pensar a realidade: a partir da realidade mesma. E a realidade é materia, si, pero materia animada. Non corpo sen alma, non aceiro universal e abstracto.