O mundo ás avesas: ocultación, negación da historia

No artigo inmediato anterior, referín unha visita que, con alumnado de 4º curso de Filoloxía Galega da Universidade da Coruña, realizamos a Rianxo e mais a Pontevedra. Na boa vila, para alén do paseo polo centro histórico, modelo de cidade, era obrigada a paraxe no Museo e así a fixemos. Poucos días despois, confirmouse a intención da Deputación de Pontevedra de, máis unha vez, arruinar a historia insigne de que procede o Museo e pasar a controlalo directamente desde o ente provincial, ignorando que foi fundado, no fin da década dos vinte do século XX como museo galego e coa colaboración directa do mellor do nacionalismo actuante na cidade. O mundo ao revés: no canto de respeitar este aval histórico, involúese malamente para tentar degradalo a servizo administrativo dunha institución cuxo mellor servizo á sociedade sería disolverse e entregar as súas facultades e orzamentos a un poder galego merecente de tal nome. Mais, para alén desta indigna operación, deteño agora o comento nunha das pezas cuxa contemplación nos levou máis tempo. Trátase do Retábulo de Belvís, procedente do convento dominico do mesmo nome, por tanto, compostelano. Grazas á xentileza de Carlos Valle, o Director do Museo, contamos co libro que se editou para informar das vicisitudes por que atravesou esta peza única. Tendo sido exposto na “Exposición Regional Gallega” celebrada en Santiago en 1909, desde 1944 non se volveu saber del, até que se localizou recentemente nunha colección particular, en Madrid. Desde Marzo de 2010, coa debida restauración, está depositado, por doazón dos seus proprietarios, no Museo citado. A excepcionalidade deste retábulo vén dada porque é o único testemuño coñecido dunha pintura medieval realizada sobre táboa. Está dedicado ao martirio de San Acacio e dos dez mil soldados que o acompañaron no abrazo da fe cristiá, mais o seu achado aínda gardaba máis surpresas. A restauración levada a termo permitiu a recuperación dos textos orixinais, escritos en lingua galega, que acompañan e explican a pintura, textos que foron tapados por outros en castelán. Reproduzo agora un fragmento do traballo do profesor Ramón Mariño Paz, que, no libro citado, se ocupa deste texto en galego no contexto sociolingüístico baixomedieval:

Cando esta obra de arte se realizou, ao final do século XIV, as lendas con que se acompañaron as súas pinturas escribíronse en galego, que era na Galicia daquel tempo unha lingua en que aínda se redactaban obras en prosa literaria, relixiosa, histórica ou técnica, que era ademais a lingua máis empregada na prosa administrativa e que era así mesmo a lingua en que adoitaban escribirse as inscricións sobre material duro. Cando máis tarde, quizais nos séculos XVI e XIX, outras mans interviñeron sobre ela para repintala, os letreiros reescribíronse en castelán e ocultaron o galego, probablemente porque os que o fixeron ou mandaron facer consideraron que aquela antiga e venerable peza de arte relixiosa gañaría en decoro se desaparecía dela aquela presada de palabras do que entón comunmente se consideraba un vulgar e rudo dialecto do castelán. A restauración efectuada nos anos 2005 e 2006, ao poñer ao descuberto os elementos orixinais do retablo, permitiunos recobrar tamén a primitiva redacción das lendas e rescatou para todos un valioso testemuño máis da normalidade con que nos últimos séculos medievais se lle deron ao idioma galego usos formais tanto artísticos coma pragmáticos.

O profesor Mariño Paz realiza un concienzudo e pormenorizado repaso tanto da epigrafía medieval en galego como das características lingüísticas das lendas que explican este retábulo, así como do contexto histórico en que o galego comeza a ser suplantado polo castelán, con informacións ben valiosas para coñecermos aspectos dun tempo histórico decisivo na Galiza, polo que o seu traballo merece todos os parabéns. Permitímonos discrepar del na aprezación do delito: a ocultación do galego e a imposición do castelán que o vaporiza, sendo unha operación lingüística, son a proba patente dun castigo categorial, non episódico ou, mellor dito, débense non a unha subestima lingüística senón a un xuízo sumario contra o país. Trátase de borrar todo rasto do Reino da Galiza e de certificar por todos os meios a súa absorción pola monarquía castelá, e o imperio, xa que logo, do hexemonismo lingüístico tan ben servido nos séculos posteriores. ¡Que símbolo e que exemplo palmario da negación histórica que chega aos nosos días! E, en positivo, a súa restauración, a recuperación asemade da lingua galega ocultada, tapada, ¿acaso non é, como o colega afirma, proba palpábel dunha normalidade de usos secundarios que van máis aló da literatura?

Lémbrome dos meus xa tan distantes anos de profesora de Literatura Española no ensino medio; libro de texto de Lázaro Carreter: a literatura galego-portuguesa incluída na literatura medieval “española”. Viva a refacción! A golpe de fotocopias, as miñas alumnas dispuñan dun “cartafol” onde unha pequena escolma de cantigas autonomizaba a literatura de noso, práctica que igualmente seguiu unha escritora da altura de Pilar Pallarés.

Pois ben, se admitirmos que estes exemplos non son episódicos ou anecdóticos, senón sintomáticos (mantense o síntoma porque persevera a doenza, aínda con recidivas máis escandalosas…), conviremos en que, na “teoría teórica”, os nosos tempos, en virtude dunha mínima normalidade, haberían coñecer a instauración dunha outra práctica académico-universitaria e, tamén, mediática, acorde coa visibilización necesaria da investigación galega habida nas últimas décadas. Vai ser que non, como se di coloquialmente.

A listaxe de ocultacións, silenciamentos, minusvaloracións… daría para unha monografía ben cumprida. Como non é do caso, só me vou referir a uns cantos casos, na liña de demostrar que existe vida humana fóra da USC, RAG, ILG, CCG, Instituto “Ramón Piñeiro” e outros centros académico-editoriais! Como non dubido do bon humor dos membros máis notábeis destas institucións citadas, sei que me darán a razón e cairán na conta de que fóra delas mesmas tamén se fai algo semellante á ciencia lingüística e literaria, ás humanidades ou, inclusive, á socialización-divulgación da lingua e da literatura galega. Teño a certeza moral de que así o recoñecen e só falta agora que acurten os tempos da recepción das novidades e non demoren décadas en facérense eco das mesmas, porque ninguén dos que nos dedicamos a estas tarefas quererá apontarse á vaporización caprichosa, sectaria ou politizada, claro está…

Un mollo de exemplos ben limitado. ¿Non é para se felicitar polo feito de a gramática histórica moderna ser da autoría dun galego, o prof. Manuel Ferreiro, grazas a quen, así mesmo, coñecemos a obra íntegra de Eduardo Pondal? ¿Non tería que ser de uso común e recoñecemento unánime a gramática moderna da lingua do profesor Xosé Ramón Freixeiro Mato? Os estudos lingüísticos de Goretti Sanmartín ou de Xosé Manuel Sánchez Rei, os literarios e feministas de Kathleen March, a tese inaugural sobre Otero Pedraio, de Carme F. P.-Sanjulián, a magna -e nunca ben pagada- bibliografía rosaliana de Andrés Pociña-Aurora López… ¿acaso son auga de castañas? ¿Cábelle na cabeza a alguén que coñeza estas obras que podan naufragar até desapareceren en repertorios bibliográficos ou recomendacións de leitura? ¿Non son acaso para seren tidos en conta os traballos de análise e revisión histórica dun Camilo Nogueira, no canto de os desprezar como provenientes dun ensaísta que non pertence ao gremio dos historiadores ou, aínda, fillos dun parvenu? Que é o que manca?: que se fale abertamente do Reino de Galiza e se desvende a creación do mito españolista?

Por recente, o caso máis escandaloso. No ano 2011 (onte! historicamente falando), a AS_PG edita Rosalía de Castro, estranxeira na súa patria. A vida e a obra de onte a hoxe, da autoría de Francisco Rodríguez, quen, xa en Xaneiro de 1988, protagoniza unha novidade absoluta ao defender no Paraninfo da Universidade compostelana a primeira tese de doutoramento sobre a escritora fundacional. Nela, e mais na obra actual, é tal a cantidade e calidade da información e da documentación sobre a autora que, como recoñeceron membros do tribunal que a xulgara, o locus rosaliano ficaba inteiramente resituado, na súa biografía, na súa produción, ideoloxía, función e transcendencia. Pois nen así. O consorcio académico reinante, inasequible al desaliento, impasible el ademán, segue facendo gala dun espírito realmente impermeábel: tanto ten investigar e averiguar ou desmentir; tanto ten publicar coma non…: o caso é garantir a non-existencia, porque, seica, se é reo dun grandísimo pecado, cal é non pertencer á CONFRARÍA DOS SABIOS RECOÑECIDOS (CSR), non gozar de amizades protectoras na mesma, ser, inclusive!, da Unión do Povo Galego (aggg!, que medo!), andar por libre…: calquera destes pecados -e todos no seu conxunto- abonda para reforzar o letreiro non escrito mais ben actuante de RESERVADO O DEREITO DE ADMISIÓN.
¿É proprio isto dun país normal? ¿Non levan tantos queixándose do minifundismo, amigolismo e parcialidade no xuízo que pexa as críticas literarias? ¿Qué debate-diálogo crítico vai haber cando se silencia unha parte da investigación literaria ou lingüística? ¿Que respeito pola historia xa escrita, que algúns se permiten exhibir como descoberta espectacular dos nosos días?

Modernícense, por favor. Perdan o medo: ninguén os vai desaloxar dos postos que ocupan. Deixen de practicaren o aborrido xogo de sota-cabalo-rei: a baralla ten máis cartas e a sociedade galega máis elementos cultos dos consagrados como tais. Ora, se a proscrición descrita se fai con persoas vivas que aínda se poden defender ou, simplesmente, falar, ¿que diríamos da practicada, postumamente, na memoria, obra e relevo dun estudioso como Ricardo Carvalho Calero? ¿Até onde e até cando van perdurar as zunias ideolóxico-persoais?

Si, o mundo ás avesas, o mundo ao revés. Por se alguén malicia que estiven, cos casos citados, a cometer o mesmo pecado que denuncio, direi que non me sinto rea del en absoluto. Quen tiver o tempo, o humor ou a curiosidade por ler algo da miña bibliografía poderá verificar como non me dediquei nen me dedico a ocultar o que critico ou aquilo de que disinto. Coido que é a mínima regra a seguir. A partir de aí, que Dios reparta suerte: alá cada quen coas súas valoracións, intereses, compromisos, cumplicidades, medallas (se as houber), premios ou rinches, como diciamos na miña infancia…, mais nunca por exclusión premeditada.