O imperio da lei

A esquerda española apelou ao respecto a lei para opoñerse á realización dunha consulta en Cataluña sobre a súa pertenza ao Estado. Non presentan un rexeitamento frontal que entraría en colisión cun dos principios básicos do ideario progresista como é a defensa da autodeterminación dos pobos, optan por trasladar o peso da responsabilidade desta posición á necesidade de acatar un marco xurídico que, se ben desautoriza dito dereito, si que supuxo toda unha serie de avances sociais e democráticos á respecto da situación anterior na que se atopaba o Estado. Como vén no mesmo lote, considérase que hai que tragar co conxunto: ou Todo ou nada. É reformismo, mais non por iso se deixa de ser esquerda.
O problema non é si se acepta a chantaxe nin cantas concesións se permiten sen perder o título. A clave para saber en que bando se está é a estratexia que se acocha detrás de cada posición. Quizais non sobra lembrar que a liña que separa a esquerda e dereita diante dun determinado conflito ten que ver co recoñecemento duns dereitos colectivos que son negados polo grupo privilexiado para fundamentar na invisibilidade dos excluídos unhas desigualdades que lles benefician.
Foi a esquerda quen puxo enriba da mesa a categoría de clase social para reclamar os dereitos dos traballadores, a de xénero para denunciar a marxinación das mulleres, e a de nación para facer valer o dereito dos pobos para se gobernar a si mesmos. Para a dereita só existen individuos e dereitos individuais, e se alguén non encaixa no prototipo de individuo dominante, problema seu.
Analicemos pois un parágrafo no que os asinantes do manifesto de “El País” argumentan a súa oposición ao dereito a decidir de Cataluña: “La transición de la dictadura a la democracia se hizo de la ley a la ley pasando por la ley. Ahora, paradójicamente, los independentistas para llevar adelante su denominada transición nacional se proponen violentar la ley democrática, hecha por todos y para todos, con el propósito de alumbrar una ley nueva, hecha solo por los que se sienten llamados a una misión sin contar con los demás”.
Unha vez dada por válida por éstes a legalidade do réxime totalitario no seo da cal se produce a reforma, isto é, dentro dos seus límites xurídicos, queda así lexitimada a orde constitucional vixente pola súa orixe igualmente lexítima. Dito isto, pasan de considerar que a lei é lei, independentemente do réxime no que esta se promulgue, a distinguir entre a “democrática” das que non o son, e ás que se lle engaden o curioso apelido de “lei nova”, denominación que só se pode entender por rachar co “vello” tronco da orde xurídica do franquismo da que evoluciona a chamada “lei democrática”. Asemade afírmase que a lexitimidade da lei “democrática” fronte a “nova” é ter sido feita por todos sen exclusións, e non por unha minoría. O curioso desta terminoloxía non é so a falsificación histórica xa que nos tempos nos que se elaborou a Constitución había organizacións ilegais como as que representaban ao nacionalismo galego, e xa que logo, excluídas. O relevante é ver como unha lei promulgada polos cataláns para si mesmos é percibida como unha imposición ao resto do Estado, e outra feita desde o centro e sometida ás marxes prefixadas pola ditadura militar para a reforma do réxime é, pola contra, presentada como máis democrática polo feito de que se dea potestade a todos os outros cidadáns do Estado a inmiscuírse nos asuntos cataláns. Como xustificar iso e o uso dos verbos impoñer e excluír do xeito no que o fan?.
Primeiro disolven o carácter cualitativo da identidade catalá ao presentar a cuestión en termos cuantitativos, de número (os menos fronte aos máis) e non dos Cataláns fronte aos Españois. Ademais, atribúen o feito de que se lle ocorrera tal cousa a estes individuos a que se consideran a si mesmos chamados a unha misión e prescindan dos que non recibiron dito chamamento. Isto é, a unha apreciación subxectiva e non a un trazo obxectivo. En definitiva, Cataluña non existe como realidade cualitativa e obxectiva.
En segundo lugar dáse, en cambio, por sentada a existencia dunha España que xa non hai que demostrar. É impronunciábel, non se problematiza, non precisa xustificarse. Eufemisticamente refírense a ela como “todos” colando subrepticiamente un suxeito colectivo que elabora as leis das que é obxecto de aplicación: “hecha por todos y para todos”. E de paso ponse na picota a lexitimidade dos que elaboran leis desde unha parte e para unha parte.
O uso do termo “todos” sen dicir “quen” faise na liña de manter que o único que existe son individuos e non colectivos, mais a hora de establecer o rango dos individuos que pertencen a ese “todos” resulta obvio que non é a humanidade no seu conxunto, e se fixamos as características obxectivas que deben reunir quen está incluído e os trazos que os definen, atoparemos coa afirmación dun colectivo cualitativa e obxectivamente definido. Isto é, identidades colectivas... non cren nelas, mais habelas, hainas. Non hai que dar conta racional da súa existencia porque se negan, mais dánse por feito, iso si, só a unha, e na medida en que lle chamamos “todos”, non deixa sitio para ningunha outra.
Agora ben, como se articulan as partes co Todo de xeito que España poida lexitimamente arrogarse á representación obxectiva e cualitativa do conxunto?. É a través de buscar un denominador común de toda a diversidade do Estado, un Esperanto cultural e lingüístico constituído coas achegas das diferentes culturas e linguas?. A confluencia en pé de igualdade dos intereses económicos e financeiros dos distintos territorios?. A distribución equitativa por todo o Estado das sedes das institucións, a cotización, as infraestruturas e domicilio fiscal das empresas, etc...? Obviamente non. Simplemente se recollen os trazos característicos dunha parte na que se residencia e concentra o poder institucional e económico, e se adxudica como o representativo do “Todo”, mentres que a outros se lle asigna como moito o carácter parcial, incompleto, accidental e subsidiario. E xa se sabe: as partes deben subordinarse ao Todo.
O caso é que para fundamentar a asignación desas categorías tan desiguais só cabe basearse en relatos historicistas que representen o que Benedetto Croce chamou “as fazañas dos lobos” (uns gañaron e outros perderon) ou na teoría da supremacía racial duns a respecto doutros, xa que en ambos casos aforra ter que someterse ao diálogo e a negociación que suporía tratar con outras entidades colectivas que tiveran un mesmo status. Unha vez aclarado que non somos todos iguais, uns representan ao colectivo e outros a si mesmos como individuos, habería que tratar de entender porque falan da “violencia” do independentista.
En política fálase de violencia cando se dá a rotura unilateral dun pacto. Mais este pacto nunca existiu entre Cataláns e Españois, non se refiren a iso cando falan de “violentar a lei”. De feito non hai ningún pacto constituínte. A Constitución tal como se recolle no artigo 2º non se fundamenta en pacto algún senón “en la indisoluble unidad de la Nación española, patria común e indivisible de todos los españoles”, segundo a redacción que o exército impuxo a ponencia consitucional e que esta acatou. Non lles cabía na cabeza pactar formalmente cos cataláns como tales porque nesta cosmovisión Cataluña non existe, é un apéndice, un membro do hiperorganismo no seo do cal só caben relacións de obediencia e non de pacto. En definitiva, a violencia da que se fala aquí é a insubordinación, non a rotura de ningún pacto. Isto é, violencia no sentido premoderno de ir “contra natura”, a teoría dos movementos “violentos” aristotélica que se refería a aqueles que exercían os corpos que se afastaban do seu lugar natural.
Esta concepción xerárquica do Estado só se sostén grazas a un substrato racista que arrastra o pensamento español como acontece en moitos outros Estados históricamente imperialistas, mais que é a esquerda quen ten a responsabilidade de peneirar. Mais a esquerda española non só non someta a análise esta cuestión senón que se apoie nela para reforzala. E mentres iso sexa así terá moi difícil manter este rótulo e haberá que comezar a chamarlle as cousas polo seu nome: se é española, non é esquerda.
Este ano tiveron unha boa oportunidade para debater sobre estas cuestións. Cumpríanse dous aniversarios que pasaron sen pena nin gloria e que teñen que ver coa tradición xurídica do Estado Español, constituíndo fitos fundamentais, mais que parece que non haxa moita vontade de lembrar. As Leis de burgos de 1512 e a detención e procesamento de Xulián Grimau en 1962. Nin a redondez dos 500 ou 50 anos serviu para animar a intelectualidade española a conmemorar como se debera estes feitos tan relevantes. Deixamos a Grimau para o seguinte artigo, en xaneiro, no que xa poderemos conmemorar o cincuentenario do seu fusilamento (por se a esquerda española se esquece).
En canto ao primeiro caso, compre lembrar como a conquista de América -comezada dúas décadas antes- clamaba ao ceo por ser sometida a algún tipo de regulamentación, tal como demandaban insistentemente os monxes dominicos. É coñecido o sermón de Montesinos denunciando os atropelos e abusos dos encomendeiros cos indíxenas. A película “E tamén a chuvia” pode servir para ilustrar esa realidade. Neste filme faise referencia a como o propio Bartolomé de las Casas chegou nun momento de desesperación a recomendar que se fose por escravos negros para que deixaran de exterminar aos indios coa brutalidade coa que se estaba a explotar a estes. Esta mancha, na traxectoria deste antigo encomendeiro arrepentido fainos lembrar o deseño de Castelao onde unha labrega daba grazas a Deus por ter creado ás mulas “porque senón andarían a cabalo nosa”. Poñendo en evidencia un mundo sen dereitos onde o máis forte ten como único límite que atope outros que lle conveña máis explotar.
Neste contexto non hai que quitarlle importancia ao que significou a polémica suscitada por estes frades e, sobre todo, a relevancia da escola de Salamanca (Francisco de Vitoria, Domingo de Soto, Luís de Molina, Juán de Mariana,...) pois de aquí arrinca a discusión sobre a existencia dos dereitos humanos, cales son, que recoñecemento xurídico deben ter, etc...
Podemos dicir que o Estado Español é o primeiro en rachar brutalmente coa Idade Media ao atoparse de fociños coa modernidade da globalización e da acumulación capitalista. Decatáronse cando viron como a exportación de figuras señoriais autóctonas como as encomendas tiñan un efecto desastroso en ultramar. Mesmo, ao día seguinte de que a raíña Isabel autorizara a Colón vender como escravos os indios que trouxera da súa primeira viaxe, a propia monarca tivo que recuar para agardar a avaliar con calma as implicacións que esta nova realidade tiña para o contexto feudal do seu tempo, demandando a teólogos e xuristas que buscaran encaixe a esta situación tan estraña. No mundo do medievo a escravitude fora substituída pola servidume e tería que desenvolverse a mentalidade burguesa para naturalizar que todo estaba en venta. O reino de Castela acaba de entrar de golpe nun mundo moderno para o que o pensamento e as leis antigas non estaban axeitadas. A revolución intelectual que supuxo a conquista non é suficientemente valorada. Mesmo como necesidade de xustificar a dominación imperial con novos termos e que aínda hoxe nos resultan familiares. Lembremos só un pequeno exemplo: Prohibiuse chamarlle “conquista” e no seu lugar debía falarse de “pacificación” e “evanxelización”. Mais compre facer fincapé en que a conquista serviu de alicerce para a implementación do pensamento crítico con esta: Non será difícil atopar os xermolos da formulación de dereitos como o de autodeterminación nalgúns textos do bispo de Chiapas cando sostén a necesidade de respectar as crenzas e goberno dos propios Indios e se cuestiona a lexitimidade da Coroa para impoñer a súa soberanía sobre terras que teñen dono e poboadores propios.
Poderase facer os matices que se queira, mais o proceso lexislativo e o debate teolóxico-político sobre os dereitos humanos universais botan a andar no mundo nun Estado que non parece sentirse moi orgulloso de semellante logro. Isto contrasta co que acontece coa invasión e espolio que aínda se celebra cada 12 de outubro como “festa nacional”, como se fose unha valentía ter executado o xenocidio de millóns de persoas.
É curioso que, agás a referencia na citada película de Icíar Bollaín, Bartolomé de las Casas fose abordado máis polo cinema doutros Estados. Certo que a película Mexicana sobre este frade está baseada na obra de teatro “Unha fogueira ao amencer” do autor español Jaime Salom, mais que no seu país non se veu de interese pasar a este outro formato máis popular. Mais o caso da fita francesa “La controverse de Valladolid” é paradigmático, xa que baseado nun feito histórico tan relevante para o propio Estado é rechamante que non tivese aquí máis difusión. Non coñecemos que fose dobrada nin emitida polas canles de televisión.
O debate de Valladolid é fundamental para a historia do pensamento e dos dereitos humanos. É obvio que tanto os amigos como os inimigos dos indios xustificaban a conquista. E que nin Bartolomé das Casas é tan santo como se quer facer crer (aínda que tardiamente, pois hai tres anos que comezou a súa beatificación), como o seu adversario no devandito debate, Juan Ginés de Sepúlveda é tan reaccionario como se desprende dalgunha transcrición illada das súas palabras. Mais, o importante, é que por primeira vez se discute en profundidade sobre a lexitimidade do imperialismo, e queda en evidencia a ausencia dos afectados como interlocutores.
Lembremos as teses fundamentais esgrimidas por Sepúlveda: O dereito a tutela baseado en que aos indios convénlle ser sometidos porque son incapaces de gobernarse a si mesmos, a necesidade de impedir condutas contranaturais (canibalismo...), a obriga de salvar ás futuras vítimas inocentes de ser sacrificados diante de falsos deuses e o mandato evanxelizador de Cristo. En definitiva, todo se resume no proverbio bíblico “O que é máis necio servirá ao sabio”. Argumentos que aínda hoxe se manexan se ben menos explícitos para soster as intervencións actuais. Agora ben, o interesante é que alén do debate sobre o listos ou non que son os indios (ninguén discutía que tiveran alma senón como xustificar que foran alí para salvalas) en Valladolid estaba a poñerse sobre a mesa o cume do pensamento tomista escolástico da época para afrontar cuestións que aínda hoxe están de actualidade.
As teses alí presentadas de Francisco de Vitoria (falecido antes do debate) compre enmarcalas na perspectiva da modernización da mentalidade castelá a prol do comercio fronte á “rapiña”, defendendo o dereito á libre circulación mariña e retirando os reparos relixiosos cara a acumulación de capital, mais o caso é que sementaba a dúbida sobre a autoridade do Papa e do Emperador sobre os novos territorios (“Títulos non lexítimos polos que os bárbaros do novo mundo puideron vir a poder dos españois”). Certo que establecía unha serie de condicións que debían reunir os Estados americanos para desautorizar a súa invasión (fundamentalmente ser un Estado), e que os grandes Estados (Inca e Azteca) xa foran desmantelados a aquela altura, porén preséntase por primeira vez as bases para determinar cal debe considerarse unha guerra xusta. En definitiva, nace o dereito internacional. Visto como foi a historia do mundo un podería pensar que de ben pouco serviu. Mais nunca saberemos como tería sido a cousa se non se traballara para poñer freos sociais aos apetitos dos poderosos.
,As leis de Burgos xa deixaran fixado que a guerra só sería lexítima si os indios se negaban a ser cristianizados. Instituíase “o requirimento”, isto é, o dereito dos indios a que se lle comunicase que se expoñían a ser conquistados si rexeitaban ser evanxelizados. Todo isto foi un grande avance a respecto do que se facía con anterioridade, mais non deixaba de ser unha atrocidade. Por iso, que pasaría se as Leis de Burgos fosen un teito, e non un chan, sobre o que desenvolver debates como o de Valladolid?. Que acontecería se algún positivista negase a posibilidade de restarlle lexitimidade a reclamación de dereitos “naturais” ou “divinos” (así chamaban daquela aos dereitos humanos) que entraban en contradición coas leis de 1512 promovendo a súa revisión?
Francisco de Vitoria di: “porque, no estando aquellos bárbaros sometidos al derecho humano, como diré enseguida, sus asuntos no pueden ser analizados por las leyes humanas, sino por las divinas, en las que los juristas no son lo suficientemente competentes como para definir por sí mismos tales cuestiones”. E a onde o leva o dereito divino?. Mediado pola fe e a autoridade de Aristóteles e Tomé de Aquino, o dereito divino abría a porta a debater en base a argumentos racionais sobre o divino, mais tamén sobre o humano. E o pensamento discursivo – que é o que deixan en suspenso os que se limitan a constatar o que hai- foi quen naquela altura de revisar o dereito de guerra para conquistar outros pobos coa único requisito de terlle anunciado previamente que se arriscan a isto senón se deixan adoutrinar, isto é, sometíase a revisión a lexislación de Burgos e as ulteriores leis de indias.
Podemos cuestionar as intencións da Escola de Salamanca en prol dunha concepción proto-capitalista do mundo e á substitución do furto polo comercio. Agora ben, non por iso debemos ignorar as súas achegas que no decurso da persecución dese obxectivo foron deixando nos seus escritos. Non se trata de coller frases illadas fóra de contexto para alegar un precedente na proclamación dos dereitos humanos. Iso é un perigo. Se colléramos algún texto de Marx de xeito parcial atoparemos nel o maior apoloxista do capitalismo. Agora ben, é innegábel as conquistas intelectuais destes frades e que o pensamento español despreza.
Poñamos por caso algunhas análises que fai Francisco de Vitoria como o cuestionamento do uso da forza para introducir a fe (“Se prueba porque el creer es un acto de la voluntad, y el temor disminuye mucho la voluntariedad del acto....”) e outras cuestións máis avanzadas como é o título de “elección volutnaria” para lexitimar a soberanía Española sobre América. Reparemos un momento no que di:
“En efecto, cuando los españoles llegaron al territorio de los bárbaros les hicieron saber que eran enviados por el Rey de España para su bien y les exhortaron a que lo aceptaran por su señor y rey. Ellos contestaron que les placía, y «nada hay tan natural como dar por válida la voluntad de un dueño que quiere transferir su propiedad a otro», como se dice en las Instituciones.
Yo, sin embargo, pongo esta conclusión: «Tampoco este título es idóneo». Está claro, en primer lugar, porque habría que evitar el miedo y la ignorancia que vician toda elección. Pero esto es precisamente lo que más se da en este tipo de elecciones y aceptaciones, pues los bárbaros no saben lo que hacen, y quizá ni siquiera saben qué es lo que les piden los españoles. Y eso lo piden gentes armadas mientras rodean a una turba inerme y miedosa.
Además, teniendo ellos, como se ha dicho, verdaderos señores y príncipes, no puede el pueblo sin alguna razonable causa proponer nuevos señores, cosa que iría en perjuicio de los primeros. Ni tampoco pueden los señores mismos nombrar un nuevo príncipe sin consentimiento del pueblo. Y, como en las elecciones y aceptaciones en esas circunstancias no se dan todos los requisitos necesarios para una elección legítima, este título no es idóneo ni legítimo en absoluto para ocupar y poseer aquellos territorios”.
,Compre contrastar este texto con toda a obra do autor e da Escola da que forma parte, mais resulta evidente que é máis adiantado que o devandito manifesto de “El País”. Se este último é o máximo ao que dou chegado o pensamento progresista español, o “De indis prior” de Francisco de Vitoria xa alcanzaba a admitir un mundo plural no que non era lexítimo un só dono para todo o orbe. Disto era quen de concluír un cuestionamento da autoridade do Emperador e do Papa sobre os territorios "descubertos". É posíbel que esta concepción do pluralismo se debe a que aberto a unha mentalidade moderna non caeu aínda no individualismo burgués no cal se disolve a pluralidade na fragmentación atomista.
Neste asunto compre volver sobre Hanna Arendt e súa denuncia á destrución do pluralismo como fundamento do totalitarismo: Cando se considera que “todos” somos individuos singulares entón faise impensábel a política. A política nace como contraste de puntos de vista distintos nos que é posíbel atopar espazos de encontro. Para isto compre partir do recoñecemento dun mundo onde os individuos se atopan en diferente posición, e é a súa posición nese mundo, diferenciada a respecto doutros, polo que debe de serlle recoñecida unha identidade colectiva e respectada como tal e non disolta como se fosen incapaces de formar un grupo pola súa situación compartida. Mesmo Ortega y Gasset é quen de admitir que o feito de substituír un individuo por outro non debe cambiar a perspectiva desde a que se contemplan as cousas, pois ten que ver coa “circunstancia” (na súa terminoloxía) diversa na que cada quen se atopa e desde a cal é posíbel traballar para chegar á verdade por complementariedade cos demais. Lembrando a súa metáfora do Guadarrama, se todos os que ven este monte desde Segovia a diferencia dos que o ven desde Madrid non son escoitados para facernos unha idea máis completa do que esa serra é, entón estaremos renunciando ao coñecer a verdade. E pobre excusa é que da outra banda do monte todos son individuos que vén cousas distintas e, xa que logo, é imposíbel acceder á súa perspectiva.
No individualismo ábrese paso a imposición dun punto de vista único pola incapacidade de chegar a admitir perspectivas compartidas. En última instancia, renúnciase á busca da verdade. Non hai “ignorancia invencíbel” en termos escolásticos no pensamento español. Hai suspensión do pensar, e o que é máis grave, desinterese pola verdade. O problema non é que sexan positivistas (a xustiza é o que di a lei) nin que sitúen á cidadanía (dereitos regulados) por enriba dos dereitos humanos. O máximo teórico do positivismo, Hans Kelsen, chegou a definir a xustiza como “aquilo baixo cuxa protección pode florecer a ciencia, e xunto coa ciencia, a verdade e a sinceridade”. Son quen estes asinantes progres defensores da lei a dicir o mesmo?