O devalo demográfico. Unha xeografía da desestabilización

Cada día somos menos e estamos máis vellos. Cada día somos menos os galegos e galegas que habitamos este vello país. Os expertos demográficos din que a causa está, especialmente, en que nacen menos nenos e nenas e por encima vivimos máis tempo. Mais nisto non cambiamos e sempre nos obrigaron a vivir até a morte, como dicía un poeta portugués. A cousa non é tan simple e simple é a pregunta de por que non nacen nenos. A resposta xa é máis complicada ou poliédrica. A solución non é só unha política demográfica directa que trate de incidir no comportamento demográfico, é dicir, animarnos a ter máis fillos e fillas, moito menos cunha simple campaña de publicidade que vale para o que vale, pero que en nada contribúe a tratar de resolver esta cuestión.

Noutros lugares, como en Portugal, á falta de crianzas foi medrando e manténdose a poboación a costa dos inmigrantes, foi así até o estalido da chamada crise, entón a poboación inmigrante empeza a rexistrar valores negativos. Mais no caso galego a situación non é exactamente así e a inmigración non é a culpable do noso devalo demográfico. No noso país o proceso de crecemento demográfico comeza a curvar a comezos da segunda metade do século pasado, entón empézase a falar do descenso da fecundidade e o avellantamento. Daquela nacían nenos e nenas e era normal ter varios. En 25 anos, os últimos 25 anos da Ditadura, Galiza perdeu case medio millón de persoas, xente que marchou fóra e moitas aldeas empezaron a baleirarse, a perder vitalidade, a desaparecer. O proceso non é único, pero isto non ten que ser desculpa para non reflexionar e actuar para afrontar este devalo.

Nos anos de ferro, que seguiron á guerra civil, había máis xente nas aldeas, entre outras razóns porque non había saídas. Pode un darse unha volta polo país e levantar a vista cara ás chemineas das casas e veremos aínda algunhas que locen unha data de 1940. No lugar onde nacín fálanme das “xuntas”, as xuntanzas de mulleres para “panillar” todas xuntas de noite; de que facían baile coas pandeiretas e nomean nomes de casas que xa non existen. Hoxe só quedan oito persoas, ningunha baixa dos 50 anos, os que máis andan polos 70 ou pasan dos 80, nin “panillan” nin bailan, nin se escoitan. Non hai vitalidade demográfica e non hai dinamismo social, agromando a desmotivación e o interese polo común. A xente pode sentirse como excluída do seu propio espazo vital e o sentimento de pertenza entra en crise.

Nesta falta de vitalidade social está, entendo, unha das causas do declive, e non só demográfico. A cuestión está aquí. Hai interese político nesta dinámica? Porque dinamizar significa defender un modelo social e cultural, de relación co territorio, de habitar, que non interesa. Un modelo con marcos e apoios en elementos patrimoniais que se están a borrar descaradamente para perdérmonos nunha xeografía sen referencias.

Noutros lugares xa non queda a quen nomear e nomear é habitar. Hai nomes que xa non se nomean, lugares que xa non existen, abandonados, baleiros, sen recordos, lugares que xa non son apropiables. O territorio xa non é un espazo para a identidade, xerada pola historia e cultura común e dando lugar a sentido de pertenza, de identificación, tamén de diferenza, de lugar. A toponimia, a flora e a fauna son medios, referentes e marcadores no desenvolvemento dunha identidade de lugar que fai posible articular pasado e presente con futuro.

Chegou a “modernización”, a busca da máxima produtividade con menos man de obra. Esta é unha das causas de abandono dun territorio e do abandono dos que teñen máis vitalidade. Fálase en publicacións “académicas” dunha “lóxica organización do espazo”, pero lóxica para que ou quen? Lóxica para o capital, creador de xeografías da desestabilización, xeografías que provocan paro, inestabilidade e deslocación.

A transformación de economía da globalización, o marco transnacional e liberalizador está unida á transformación da natureza, a unha política do abandono coa complicidade dos consumidores locais. E detrás da política de abandono hai un desprezo e desconsideración social a todo un sistema agroforestal que permitiu soster ás poboacións durante séculos, que fixo territorios máis sostibles e non só ecoloxicamente, senón tamén socialmente. O desmantelamento do sistema económico tradicional implicou un descenso da actividade económica sostible, un descenso demográfico, un desaxuste nos equilibrios territoriais e un desorde medioambiental. E co descenso da poboación hai un abandono de cultivos ou unha menor intensidade no uso, tamén unha menor intensidade na creación de valores, un descenso da biodiversidade, aumento das especies oportunistas e acumulación de biomasa. O camiño está preparado para rachar a relación directa entre paisaxe e acción humana e o territorio no que vivimos pasa a ser un descoñecido, cando até hai pouco era parte vital do sistema e formaba parte do noso mundo vivencial. Hoxe unha realidade allea, silvestre, mesmo perigosa, “improdutiva”, propicia para o lume e o monocultivo. Abriuse o camiño á desarticulación territorial e, igualmente, está aberto para que perdamos o control sobre o nosos recursos, tamén os culturais, simbólicos e identitarios.

A xente vaise. “Iste vaise e aquel vaise / e todos, todos se van”. Estes versos volven ter actualidade. A emigración provoca unha falta de dinamismo socioeconómico e un descenso demográfico. Cando pensei escribir este artigo veume a memoria un libro que me regalou un emigrante xalleiro ao Brasil. O libro era da súa autoría. Decidira volver despois de máis de media vida en Rio de Janeiro. Os amigos d´alá fixéranlle unha homenaxe e el pensou en darlle as grazas nomeándoos a todos. O libro é un listado de nomes diversos, desde personaxes famosos a outros anónimos que pasaron polo seu negocio. Eu pensei que podería facer este artigo só nomeando á xente que coñezo e que está fóra. Coñezo varios colegas antropólogos que atoparon traballo en México, Ecuador ou mesmo Timor Leste, tamén en Portugal. O Pindegho de Mintiráns está en Chile, con el foi tamén o fillo. Dando aulas en Ecuador, onde tamén está a filla de Agra. En México quedou a filla de Novas, despois de ir alí cunha bolsa ao rematar a carreira. E sigo pasando lista mentalmente: do meu lugar están nas illas Baleares Lolo do Palomo e dous da Casa do Monte, outro Palomo está nas Canarias e outro do Monte en Suíza. Neste país tamén dinme que marchou o fillo de Benito da Fonte e a parella e o do panadeiro de Morpeguite Como nos anos 60 e 70 cando empezaron a chegar os anoraks, “ese está en Suíza”, dicían, recoñecíanse por esta prenda de abrigo, novidosa entre nós.

Da miña parroquia, coñezo máis xente que vive fóra da que vive nela. Xa non hai mozos para facer a danza de arcos o día da festa parroquial, hai que recorrer aos poucos rapaces que quedan. E coñezo tanta xente de Muxía que está en Madrid como na propia vila. Podería seguir con xente que rematou na universidade e anda por Holanda, Dinamarca, Berlín, Londres ou Madrid. Así as parroquias quedan baleiras e xa non son unidades de referencia. Xa hai algunhas onde non queda ninguén ou case ninguén: algún vello. Somos un país vello, avellantado de vellos e as políticas demográficas que nos ofrecen son para chupar minutos de pantalla.

Estas reflexións veñen ao fío da saída dun libro, promovido polo Museo do Pobo Galego, sobre o devalo demográfico e no que teñen cabida diversas sensibilidades, pois este é un problema poliédrico e de fondo calado político. Non o deixemos de lado, porque está en xogo o futuro de Galiza.