Nemiña: entre a conservación e a turistización

Este verán, que xa está indo, leo nos xornais novas sobre a masificación na praia de Nemiña e dos problemas que trae, novas que se repiten nos últimos tempos, porque este areal está de moda, e iso é garantía de masificación, deterioro do espazo e destrución da súa riqueza paisaxística. A liña do equilibrio entre as necesidades humanas e as esixencias da natureza é moi delicada.
Nemiña é un areal dun quilómetro e medio de longo, de area branca e fina, que se estende por onde desemboca o río Castro formando unha moi pequena ría entre os cabos Touriñán e o da Nave, a ría de Lires. É un areal venteado que mira ao suroeste, pero abrigado dos ventos do nordés, os dominantes na primavera e verán. Sería esta situación estratéxica a que a colocou no mapa de Fernando Ojea, Descripcion del Reyno de Galizia. Neste mapa de 1603, aparece Nemiña, tamén o río Castro, denominado como “Vau Cerveyro”, por Vaosilveiro, o primeiro lugar que se encontra río arriba. Desde entón seguirán aparecendo na cartografía da idade Moderna como lugares de referencia, tamén Nemancos, escrito “Namancos”, a vella denominación desta Terra, topónimo que vai aparecer nun poema do poeta inglés John Milton (1608-1674), quizais porque buscou no mapa de Ojea referencias xeográficas para documentar o tema do poema.
Nemiña é agora un “paraíso dos surfistas”. Son varios os portais de internet que loan esta praia para a práctica do surf. Nunha leo, en español claro, que é unha praia rústica [sic], de baixa ocupación e situada ao “norte de España”. Que entenderán por baixa ocupación? Claro, non é a Porta do Sol madrileña na noite vella. E, ao norte de onde? Na web do Concello dise que é unha praia internacional. E na prensa saen entrevistas a algún personaxe televisivo que pasa as súas vacacións aquí, que din estar namorados deste lugar.
Antes de que o surf se puxera de moda, Nemiña era unha praia solitaria e poucos eran os bañistas que se achegaban até ela, a maioría locais, pero non moitos, pois a praia como espazo de lecer é un invento recente. Si había trinta persoas na praia xa se escoitaba: “canta xente hai!”. Mais, nos últimos anos, o número de bañistas foi aumentando, empezaron a facer algunhas casas sobre as dunas, viñeron os surfistas, viñeron as caravanas, e viñeron moitas, e chegaron os problemas. Onde aparcar? Onde coller auga? Onde facer as necesidades fisiolóxicas? E, sobre todo, onde botar o lixo? Son estes problemas que se repiten cada verán, e non se lle deu unha solución, agás facilitar o acceso dos coches.
As consecuencias: a destrución dunha paraxe natural e a perda de biodiversidade, tamén, o aniquilamento dunha paisaxe simbólica, porque Nemiña forma parte dese xeografía simbólica que nos ergue como país, unha paisaxe determinante na xeografía pondaliana. Aquí, e camiño dos Casás que están “ó pé do monte da Croa” onde aprendeu o latín, escoitou os nomes que lle valeron para dar vida á “engañosa Morpeguite”, “a fada Baltar”, “a caterva d´Agar”, “o roxo Porcar”; tamén están nesta xeografía o “Vasilveiro é verde e fresco” e “ouh brañas de Armear”. Todos nomes na contorna inmediata de Nemiña.
,Mais as agresións ao ecosistema do areal non comezaron agora, veñen de hai tempo. Non hai planificación, tampouco moito interese en coidar do propio. Que importan as diversas declaracións de protección se logo non aplicamos a norma. Porque Nemiña forma parte do ZEPVN Costa da Morte-LIC Costa da Morte e está no plan de conservación da píllara das dunas.
Primeiro foi a instalación dunha piscifactoría de troitas na desembocadura do Castro –a máis grande de Europa!- e a construción dunha presa que modificou o caudal do río. Non é só que xa non se puidese atravesar o río andando por Vaosilveiro e que houbese que levantar unha ponte para que agora pasen os peregrinos (aquí caeu Josep María Espinàs cando fixo unha viaxe a pé pola Costa da Morte) –na micro toponímia queda a memoria das barcas para pasar o río e teño na memoria as aventuras que contaba un curmán do meu pai que tiña que cruzar o río cheo para ir ver a moza. Salvou a vida varias veces grazas ao cabalo que o levaba-; non é que a ponte teña un impacto visual entre a inmensidade do verde, senón que levou a que pasen os vehículos motorizados por onde non era preciso. Amais disto, a piscifactoría afectou gravemente á vida do río. Na relación que se fai do Estado da Casa de Altamira no século XVIII, se di que o Pozo Negro, paraxe situada por onde agora está a presa, estaba reservado para pescar só o conde, as súas boas troitas, reos e salmóns. Os salmóns e reos xa non soben porque o río ten un tapón, e as troitas son as que escapan da piscifactoría. Como curiosidade, a comezos da década de 1980 empeza a explotación da mina de caolín de Vimianzo ao carón do Castro. A zona apareceu chea de pintadas contra a mina asinadas pola UCD, cando esta aínda estaba no goberno e en desbandada. Dise que as fixera o propietario da piscifactoría porque a mina podía contaminar a auga do río e afectar á cría das troitas.
A mediados da década de 1970, cando andaban a querer colocar máis plantas de celulosas nas rías, un día apareceron unhas máquinas desmontando as dunas que soben monte Nen arriba. Alá foron os veciños e o seu párroco a preguntar que ían facer alí. A nova saíu entón nunha reportaxe na revista Cambio16 e as máquinas marcharon. Tamén se di que xogaban ao despiste, porque onde realmente a querían colocar era en Cospindo, outro lugar pondaliano.
Logo, nos 90, o concello de Muxía abriu unha pista que sube polo monte Nen arriba en diagonal. Din por alí que a pista era necesaria para que puideran ter outra escapatoria os que acostumaban a “descargar” de noite na praia. A pista levou tráfico rodado a lugares onde nunca chegara un coche, moto ou quads. As dunas son un bo lugar para pegar brincos con eses vehículos. Pero a estrada cortou o normal desenvolvemento da duna, e os vehículos provocan erosión e alteran a flora e a fauna nun lugar declarado hábitat de interese prioritario e un dos poucos enclaves onde hai unha colonia de choia biquivermella. Ademais, coches e caravanas aparcan ao longo da pista e ao carón disto, algo que prohibe a lei de costas. E para facilitar máis o acceso, agora un vello camiño que vai de Vilela cara a praia está asfaltado, metendo máis coches cara ao areal.
En Francia, o Conservatoire du Littoral practica unha política de compra e protección de terreos costeiros sobre os que pesa unha ameaza de degradación ou artificialización. E podíamos pór máis exemplos de fóra.
Nemiña era unha pequena freguesía formada por catro lugares: Nemiña, Vilela, Queiroso e Talón. A gora hai que engadir dous novos núcleos, O Cruceiro, que se pode entender como un medre do núcleo de Nemiña, e a Praia, que son as casas que se fixeron ao carón do areal.
A base da súa economía era a agricultura, o mar era un complemento, os mariñeiros un par de veciños só, agora un par de percebeiros. Cando estudante fun ao bautizo dun rapaz, fillo de percebeiro, ao pouco tempo o pai morre no mar e cando o rapaz chegou á maioría de idade, tamén desapareceu no mar. Dixéronme que os cans tardaron días en marchar das pedras nas que desaparecera. Hoxe a casa está pechada ou alúgase no verán.
Nas pozas que se formaban na camposa da praia era onde os locais levaban o liño a empozar. Seica acudían tamén a quitar o mal do aire, trazando un círculo na area e dando sobre el nove voltas ao tempo que se recitaban unhas xaculatorias. Despois tiraban as roupas ás augas do mar.
Desta relación co mar quedan escasos restos, unhas pedras que só poucos identifican pertencentes ás casetas do Rexo, Grixoa e ao Almacén. Este era desde onde se abastecían algúns barcos que recalaban nesta pequena ría para descansar ou reparar despois de dobrar o cabo Fisterra ou pasar a perigosa Ghalluda de Touriñán. Nemiña era un bo ou un preciso lugar de recalada e onde coller auga. Entendo que esta é outra das razóns pola que sae no mapa de Fernando Ojea. Esta relación coa navegación levou a colocar aquí un facho, no Pedrouso, por diante do Sombelo, este xa de Touriñán. O facho, dicían os derroteiros, víase por detrás do monte Gordo. Tamén se chegou a cargar madeira, porque os montes tiñan bos piñeiros, aínda haino, pero xa medran os eucaliptos.
Pero ao mar íase a buscar o alghaço, eu fun co meu irmán ao areal a buscar alghaço co tractor para estercar as leiras. Ao carón da praia estaba o Campo do Alghaço. E logo estaba o que “botaba o mar”, os restos dos naufraxios. Son moitos os barcos que foron a pique por esta zona. Fálase do “Arada”, en 1953. Varou e a xente baleiroulle a despensa, pero as cousas volveron aparecer pois a garda civil dixo que si aparecían non tomaría outras medidas. Apareceron, e dise que un pasou a noite de vodas desenterrando as cousas que collera do barco. 1983 foi ano de eleccións municipais. O primeiro día da campaña íamos dar un mitin na escola unitaria de Frixe, unha vella casa que non tiña as condicións precisas para ser escola. Era un día de duro inverno, de temporal. Non demos o mitin. Todos estaban na praia de Nemiña, pois o temporal enchéraa totalmente de madeira tropical e todos foron a collela.
E polo mar tamén viñan perigos, xentes que viñan quitarlles o pouco que tiñan. Fálase dos ataques dos pobos do norte, que atacaron esta pequena freguesía tres veces, pero á terceira os locais estaban preparados fixéronlle fronte e rexeitaron o ataque, causando baixas no inimigo. Por iso se fala do cemiterio dos ingleses, que estaría detrás do pequeno templo románico e onde se enterraron os cadáveres dos atacantes.
Nemiña viu marchar a moitos dos seus veciños. Na década de 1950 marcharon 62 persoas cara a América e pecharon catro casas, entón vivían aquí unhas 270 persoas, hoxe non chegan nin á metade. Lugares como Queiroxo, onde se hospedaba o Bardo, tiñan seis veciños e uns corenta habitantes, hoxe viven seis persoas. E segue marchando xente. O turismo non é capaz de darlle saída laboral aos veciños desta pequena freguesía.
Ás veces, ao entrar nun museo, hai cousas que te sorprenden e quedan gravadas para sempre nos nosos miolos. Isto pasoume cando entrei por ven primeira na National Gallery de Londres, e van alá xa máis de trinta anos. Desa primeira visita quedan na miña cabeza dúas pinturas. Unha tiña un tamaño considerable, a outra era un cadriño pequeno. O primeiro era unha das versións que Van Gogh fixo dos xirasois. Pouco tempo despois o cadro foi comprado por unha empresa xaponesa e marchou cara ao país do sol nacente. O cadro mostroume que a pintura non era plana, como tiña visto na facultade en planas diapositivas, senón que tiña volume case escultórico, neste caso os xirasois parecían que medraran de máis e ían marchar do cadro, que non cabían nel. O outro era un cadriño de dimensións máis ben reducidas, e mostraba unha paisaxe mariña, unha praia do sur de Inglaterra. Cando o ollei a miña mente navegou rapidamente até o areal de Nemiña. Para min, aquela praia pintada por Constable ben podía ser a de Nemiña. Era unha paisaxe moi semellante. Volvín algunha que outra vez a ollar esa pintura, non os xirasois, pois o diñeiro ocultounos para sempre, e terei que volver para recordar o areal de Nemiña, porque agora si parece real o que dicía o poeta dos Casás de Nemiña: Só de longe ven o mar.