Memoria das abellas e de nós

Ás veces fago de guía de visitantes que se achegan e queren coñecer a Costa da Morte. Procuro sempre dar una información lonxe de mistificacións e próxima aos feitos da xente, pois entendo que os que realmente construíron esa comarca, como as outras, foron os que a habitaron, principalmente labregos e mariñeiros. Así, procuro determe preferentemente en cousas que teñen que ver coa vida das xentes e co traballo destas. Pero a un sempre lle poden escapar algún detalle. Pasoume unha vez. Despois de explicar algo nunha aldea unha persoa preguntoume: para que é ese buratiño na parede? Para min ese buratiño non era algo que me chamase a atención, pero para a xente de fóra, e mesmo para algunha da zona, era algo novidoso. Era o burato dunha lacena das abellas.

Para os que non coñecen o tema, nas aldeas as abellas podían estar en cortizos, trobos ou colmeas, pero tamén en lacenas. As colmeas e trobos podían estar nas hortas xunto ás casas e nas cercas. Nalgunhas zonas estaban en montes nun recinto pechado por un muro. Este conxunto de colmeas chámase nesta zona abelleiras, noutras zonas din alvariza. Pero as abelleiras aquí non eran moi abundantes.

A xeografía das lacenas parece que se estende por toda a Costa da Morte, pero tamén por algunha outra parte da Coruña e Pontevedra. Non temos feito unha catalogación ou xeografía das lacenas das abellas. Un amigo de Sardiñeiro, que as descubriu agora facendo unha camiñata, quedou tan impresionada que díxome que anda a cartografalas e fotografalas.

Unha lacena é un oco na parede no que se gardan cousas. Neste caso as cousas son as abellas. Pola parte de fóra teñen un buratiño por onde as abellas entran e saen (máis ben debía utilizar o pasado). Para que poidan pousar diante do burato teñen unha pequena repisa, nalgúns casos está traballada con gusto barroco, como si fose unha parte importante da parede. Exteriormente a lacena tamén pode estar marcada por unha boa lousa de cantaría que a distingue, mesmo coñezo o caso no que a pedra que acubilla ás abellas é un escudo. Pero hai casos en que se confunde cos cachotes da parede se esta é de pedra cativa. No interior do oco tan só hai un par de paus en cruz onde apoian os panais. A lacena péchase, polo interior da dependencia na que se sitúe, cunha cubrición de madeira, precintada con bosta de vaca nos bordos para que as abellas non saian por ese lado. Estas lacenas podían estar nas paredes de alpendres e cortes, pero tamén nas casas. Si, mesmo daban aos cuartos onde se durmía, entón a cubrición podía estra pintada ou caleada como o cuarto. Na miña aldea lembro a casa dunha veciña que tiña a cabeceira da cama mesmo pegada á lacena, a música coa que ía á cama todos os días era o zunido das abellas.

Case podemos dicir que as abellas formaban parte tamén da “casa”, pois era normal que en todas houbese algunha colmea e lacena. Moitas colmeas tamén era símbolo do podería desa casa. Unha lacena só era identificativo dunha casa humilde. Porque o produto das abellas, o mel, era importante na dieta como adozador e nutrinte, pero tamén como produto terapéutico, especialmente para prever ou curar gripes e catarros.

,Se no Ribeiro ou noutras zonas vitícolas a chegada do poteiro no inverno á aldea rompía a monotonía e era unha nova, na miña aldea e na miña infancia a chegada, polo final do verán, do castrador, a persoa encargada de quitar as entenas das colmeas e lacenas, era unha novidade. E viña ao final do verán porque a copla infantil dicía: As abelliñas de san Miguel Todas van cargadiñas de mel E de mel e de melucho Que se vire (fulano) de cucho.

Só pedía unha tella e uns cañotos (canoto ou carozo) cos que facía un lume que producía moito fume. Esta era a única defensa contra as abellas. Despois cunha coitela cortaba as entenas. Logo volvía tapar a lacena, deixando sempre unha boa entena para que as abellas seguisen traballando. Sorprendíame ver como as abellas lle subían polo brazo e el non se inmutaba. Eu observaba a certa distancia, pero tampouco lle tiña medo, porque as abellas formaban parte do meu mundo e sabía que non se as podía molestar. Moitas lacenas daban aos camiños e un pasaba ao carón de onde as abellas entraban e saían. Na casa desa veciña saían mesmo ao carón da porta de entrada. Elas, supoño, que tamén nos coñecían. E, se nos picaban, íamos pór a pedra do veleno.

Agora lembrando estes feitos véñenme á memoria unhas imaxe que vira hai un tempo dun fotógrafo, Eric Valli, sobre a recollida de mel salvaxe no Nepal. O castrador estaba colgado sobre un barranco enorme para poder achegarse ao enxame e recoller o prezado froito destes insectos sociais.

Despois o castrador ía para a cociña da casa na que estaba traballando, pedía unhas potas para derreter o mel e separar a cera, que el levaba en pago polo traballo feito e coa que logo facía as candeas. Ás veces xa as levaba vendidas, pois a xente pedíallas para “poñerllas a un santo”; tamén se usaban na casa cando marchaba a luz, que era con bastante frecuencia no inverno. O mel, despois de filtralo ben, gardábase nun recipiente de barro, tapado cunha tapa de madeira envolta nun trapo limpo e tendo coidado de que non desen as formigas con el.

Pero agora as abellas están en perigo, nós estamos en perigo. Os monopolios impoñen as súas dinámicas e os eucaliptos medran nas mellores terras. Lembro hai uns anos andando por unha aldea do interior destas terras. Era á tardiña e baixaban unhas vacas soas do monte. Entón pregúntolle a un labrego si antes había moito gando no monte, e dime: “antes si, pero agora xa firmamos un convenio coa celulosa”. É a eucaliptización total que borra todas as pegadas doutros usos e costumes, que borra a diversidade biolóxica. Agora, camiñando polo monte de sempre un perde os referentes, todo é igual.

Mais seica hai un gurgullo que os ataca e as papeleiras queren acabar con ese becho, pero tamén con nós. E para matar ese gurgullo queren fumigar media Galiza cun produto tóxico que mata as abellas e máis. O día 11 deste mes lin no dixital quepasanacosta.com que polo concello de Mazaricos andaba unha caravana de camionetas dunha empresa portuguesa, Floresta bem cuidada, bonito nome para a limpeza final, dedicadas a fumigar os eucaliptos cuns canóns colocados na parte posterior das camionetas. Uns días despois tiven que ir a unha xuntanza na zona e no camiño de volta a Compostela, á altura do encoro da Fervenza, pasei pola caravana fumigadora, parecía unha caravana militar entrando en territorio inimigo.

Non quero aquí reclamar só o valor salutífero do mel ou o cultural das abellas, nin extraer unha metáfora política sobre o seu traballo calado fronte aos abellóns. Tampouco traer uns recordos persoais, aínda que as lembranzas as apreendemos colectivamente. Mesmo podíamos falar do mel e das abellas noutros lados, pois hai bastante literatura antropolóxica sobre isto. Por citar só un exemplo: nas illas Andamán, no Índico, o calendario tradicional andamanés estaba construído seguindo a tempada da recolleita de mel. Ou que as mulleres ao chegar á puberdade cambian de nome e póñense un relativo ao melou ás flores melíferas. Despois de ter o primeiro fillo poden recuperar o nome orixinal. Os antropólogos teñen varias teorías sobre este feito: o nome do mel indica un estado civil, a puberdade feminina, matriliñaxe, a obriga social de procrear, etc.

Pero o que quero é chamar a importancia do territorio como soporte da memoria e de todos os elementos que o compoñen. A eliminación, neste caso por fumigación, de calquera elemento que conforma parte dese territorio, construído social e historicamente, sexan tamén elementos da fauna e da flora, é borrar soportes da memoria colectiva, marcadores operativos dun coñecemento local xerado ao logo do tempo sobre o medio. Sen memoria os individuos pérdense e perden as súas capacidades conceptuais e cognitivas. E queren que perdamos a memoria.