Manual de instrucións

Andrés é alumno meu na Universidade Senior. Andará polos setenta anos e, ao igual que as súas compañeiras e os seus compañeiros, amosa un interese superlativo por todo o que enche as nosas aulas: a lingua e a literatura galegas. Utilizamos como “libro de texto” o mellor posíbel, que é, naturalmente, o anti-libro de texto, neste caso, as Cousas, de Castelao, ben é certo que entrefrebadas doutras moitas pezas literarias, de Rosalía de Castro, de Curros, de Pondal, de cancións modernas, de autoras e autores de hoxe: a liberdade da “desorde” en beneficio do mellor coñecemento de noso. Da nosa escritora fundacional vimos, limos e comentamos varios poemas. Contamos cunha recitadora magnífica, a quen a paixón rosaliana xa lle vén de familia, pois é descendente de Lois Porteiro Garea. En fin, a experiencia é gratísima, para eles e para min. O poema “A gaita gallega”, da nosa autora, déillelo fotocopiado xunto co orixinal de Ventura Ruiz de Aguilera (“La gaita gallega”) de que aquel é resposta. Deste xeito poden comprobar un auténtico prodixio: o seguimento milimétrico que Rosalía practica (no verso, rima, estrofe, vocabulario, imaxinario…) do poema do salmantino, en contraste coa ruptura rotunda que lle imprime á resposta: pura denuncia política, crónica en tempo real, defensa patriótica afervorada acompañada da análise das causas da prostración, da marxinación da Galiza (por primeira vez na nosa historia, a autodefensa véstese da descrición do agresor, do ofensor, do maltratador).

Este poema emocionou particularmente ao Andrés de que falei arriba. Para as leitoras e leitores de Terra e Tempo se faceren unha idea da súa preocupación lingüística, direilles que di sempre “polbo”, non “pulpo”, cousa ben rechamante en quen, sendo dunha comarca do interior do país, ouvíu sempre a popular forma castelanizada. Como é habitual na idade alta, os recordos dos primeiros tempos de vida acoden con toda viveza. Estoutro día, escandalizándose do que tivera que aprender a forza de pau, lembrou como o mestre da escola lles impuña declararen o nome. Debían dicer: “Fulano de Tal, para servir a Dios, a España y a usted”. Eu mesma lembro como a profesora de preparación para o ingreso no bacharelato, para apurarnos a realizar algunha tarefa, exclamaba: “¡A ver, como en la estación!: ¡viajeros al tren, y los gallegos también!”. Máis ou menos como o gando embarcado nos comboios ou nos barcos, que de certo tería tantas veces mellor trato que os humanos, pois debería chegar presentábel ao destino de compra. De aquí, destas marcas de España e de Galiza, vimos.

Estes días relín unha obra que estou certa que debín ler e comentar nos meus tempos de estudante, mais que tiña esquecida. Trátase da comedia dramática Consuelo, de Adelardo López de Ayala, estreada en Madrid en 1878 e de grandísimo suceso no seu tempo. Non pode faltar nela, como en tantas outras obras teatrais, relatos costumbristas ou zarzuelas, o personaxe do “gallego”, aquí encarnado no criado Lorenzo, a quen o escritor fai falar así, por exemplo: “Porque eres “bona / rapaza, “bona” y “cumprida”, / y “ainda mais”, tan “falangueira” / y tan mimosa… Y “ainda”… / porque te “quero” y “requero”, / “¡miña carrapucheiriña!”. A profusión de aspas non é miña, é do orixinal. Esta non é máis que unha mostra das moitas que por sistema caracterizan a fala do personaxe que namora á criada Rita, andaluza, ela sen deformación nos seus parlamentos, só caracterizada por ser locuaz de máis. Isto acontece dez anos despois da Revolución de Setembro que conta con López de Ayala como ministro de Ultramar, tanto no goberno presidido polo xeneral Serrano como sob reinado de Amadeo, sendo a obra filla literaria da mesma cabeza e das mesmas mans que redixiron o Manifesto da Revolución (“España con honra”), nada menos… Os afeizoados ao adxectivo “sistémico”, mellor ou pior usado, si que teñen aquí para se espraiaren!: o papel asignado a Galiza e aos galegos si que é “sistémico” en España!. Tal caricatura continuada merece por parte do editor moderno da obra o seguinte comentario: “Mariano Fernández interpretó, como ningún otro artista, los “graciosos” de nuestro teatro clásico y muchos tipos cómicos de Bretón de los Herreros y de la comedia moderna. En el Lorenzo, de Consuelo, marcaba deliciosamente en gestos y palabras el convencional galleguismo del personaje”. ¡Viva o eufemismo!: agora resulta que existe un standard galego ou ben un prototipo que admite copias do mesmo modelo…E aínda nos admiramos de que algún elemento extremista se refira a “gallego, en el sentido peyorativo de la palabra”!

Permítanme agora traer a este artigo dúas mostras dos dous principais xornais españois, sistémicos, como non!, ambas facilitadas tamén polos meus alumnos da Universidade Senior. En El País do 21 de Xaneiro deste ano, a xornalista que entrevista ao actor galego Martiño Rivas escrebe con toda naturalidade: “El actor es tímido: desvía la mirada y titubea al hablar. Apenas se le nota el acento gallego”. Sen comentarios. En El Mundo do 9 de Marzo reprodúcense as perguntas formuladas aos inmigrantes por parte de moitos xulgados a fin de verificar o seu grau de “integración” previo á concesión da nacionalidade española. Algunhas: “¿Conoce el nombre del presidente del Gobierno y de su esposa?”; “¿Qué se celebra en España el 12 de octubre?”; “¿Cuántas dinastías han reinado en España?”; “¿Quién fue Carrero Blanco?”; “¿Sabe usted quién es Bárcenas?”; “¿Puede citar alguna obra de Lope de Vega?”; “¿Qué animal vaticinaba los resultados del Mundial de Fútbol y cuál era su nombre?”; “Diga un refrán que sea español”. Hai varias cuestións referidas a Cataluña e a que ten a ver levemente coa Galiza é esta: “¿Dónde termina el Camino de Santiago?” (deberan incluír: “¿De qué color es el caballo blanco de Santiago?”, lástima…). Again, sen comentarios.

Pois ben, de aquí vimos e aquí e así se nos asedia. Admírome de non ouvir, en amizades e compañeiros, comento nengún sobre algo que me chama poderosamente a atención e que me indigna: a vaporización do nome do país de noso e do noso xentilicio. Observen. Na radio e na televisión públicas, así como en moitos outros meios privados, o adverbio“aquí” non significa Galiza, senón España; “nós” non é galegos senón españois”; “os nosos…” non son galegos, senón españois… e así con todo. É tal a despersonalización decretada, é tal a desnacionalización que até unha información como a meteorolóxica é capaz de falar do tempo no “noso” país: se a variación é máxima na nación galega, calculen o disparate do diagnóstico cando o “país” é a unidade política española.

Galegas e galegos vimos a este mundo sen un manual de instrucións baixo o brazo. Nen a nosa condición nacional é redundante e obvia, nen está protexida, recoñecida e potenciada por nengún paraugas institucional nen goza dun espazo simbólico garante de reprodución e de emulación. É unha conquista. O máis elementar -sermos galegas e galegos e dalo a valer- é o máis difícil de asumir. Sen escisións, sen oracións adversativas, sen submisións a unha galeguidade retallada e primaria cuxa cativeza encaixa ben na nacionalidade decretal e obrigada. Entre o localismo permitido e a elefantiase do Estado, naufraga, malpocada, a realidade máis fonda: a nosa condición de galegos. Desta matriz deriva todo, absolutamente todo, o que nos atinxe colectivamente. Será ben, logo, comezarmos polo abecé, como no seu día fixeron os que nos significaron dignamente ao longo da historia.