Francisco Sánchez como síntoma

A eliminación do nome Francisco Sánchez dun IES de Tui causou grande impacto entre certas elites intelectuais do país, o profesorado de filosofía consciente ou a erudición local, se ben é certo que a cousa non foi máis alá. E dalgún xeito isto non é máis que un síntoma que nos axuda a comprender mellor os males que padece a nosa Terra. E a doenza non é recente. Compre lembrar a coñecida sentenza de Vicente Risco: “Aquí pódese ser mestre, bachaler, profesor, médico, funcionario, maxistrado, notario, coengo, bispo, obter os máis altos degraos e os máis altos cárregos sen saber ren encol de Galiza. O Estado concede gratuitamente o dereito a ignórala. Velaquí o modo absurdo que se ten de culturizar o noso País: forzándoo a ignorarse a sí mesmo”.

E non culpemos a un claustro que non se lle ocorreu mellor maneira de homenaxear a un ser querido, a un compañeiro recentemente falecido, que poñer o seu nome ao centro como se este non o tivese ou como se o nome que tiña non valese gran cousa. No fondo quen así actuou fíxoo en sintonía cos tempos nos que vivimos, nos que non só se despreza algo por ser galego, senón, simplemente por ser pasado. O problema é que, como dixo Novoneyra, “só somos pasado”. Alguén se imaxina un mundo onde comezásemos de cero?. Que non existise xa un idioma, unha cultura, unhas estradas, unha organización social, unhas institucións... Sería un paraíso fascista. A lei do máis forte, a incomunicación, a violencia como xeito de resolver as diferenzas, a desigualdade absoluta, a miseria. E dalgún xeito ese é o mundo que sosteñen os que se negan a contar a súa idade por milenios (parafraseando a Goethe).

Mais non tería éxito este discurso “futurista” ao Marinetti senón atopase o seu contrapunto na socialdemocracia. Esta alianza cultural entre o papanatismo pola modernidade co fascismo que denunciaba Walter Benjamin nas súas teses mentres fuxía dos nazis co cadro de Paul Klee “Angelus Novus” baixo o brazo. Nesta obra o anxo semella alarmar a xente polo que lles vén enriba. Mais os seus ollos non miran de fronte. É a ollada ao pasado o que o pon en garda fronte aos eternos enganos dos dominadores, os seus continuos abusos e a súa falla de escrúpulos para recorrer aos crimes máis terríbeis para manter os seus privilexios. Pois para Benjamin, como para Castelao, non existe progreso onde non mingua a dominación por moito que as súas formas sexan máis sofisticadas e tecnicamente desenvolvidas.

Francisco Sánchez figura obviamente no Alba de Gloria de Castelao, obra que supón a concreción ao caso galego das Teses de Filosofía da Historia do pensador alemán. E non esquece Castelao a un dos chanzos do pensamento universal de orixe galego porque participa da idea de que o progreso non consiste en partir da nada senón en erguerse sobre os ombreiros dos devanceiros.

Hai quen di que non vén a conto traer ao presente autores “superados” e mesmo quen considera que o ensino da filosofía debía centrarse máis nos pensadores “actuais”. Unha discusión na que un sempre se sitúa en minoría e inferioridade de condicións para debater pois é certo que non é doado defender a Aristóteles –o grande teórico do escravismo– fronte a un Marcuse (o da revolución sexual). A cuestión depende do concepto de filosofía que se teña. Se do que se trata é de que a xente aprenda a pensar por si mesma ou simplemente elixir o pensamento doutro que mellor se lle axeite aos seus gostos. Nesta sociedade de consumo a urxencia parece impoñer o segundo. Mais non se entendería a admiración de Lenin ou Marx por Aristóteles senón fora este autor unha fonte indispensábel para o método dialéctico que eles desenvolveron, e non polas conclusións ás que chegou o estaxirita. Se ben, compre recoñecer que algunha destas conclusións sobre economía que atopamos na “Metafísica” anticípanse en milenios as que logo veremos na obra “O Capital”.

Francisco Sánchez superado?. Non se pode atravesar unha ponte antes de chegar a ela, e ademais, non se entendería o pensamento posterior. É máis, non se entendería o pensamento en xeral. Hoxe é moi doado desprezar a Aristóteles. A ignorancia é atrevida e o castigo inexistente. Mesmo está ben visto: Que modernos!. Pero daquela, cando o Francisco Sánchez se enfrontou con el, o reto era inmenso. Tratábase de demoler as bases do pensamento antigo con dous mil anos de vixencia e institucionalizado no control social a través da Igrexa e da Santa Inquisición.

Non foi un heroe, é certo, pódese chamar covarde por ficar no escepticismo en vez de correr a sorte da fogueira como o seu colega Giordano Bruno, mais sería posíbel á revolución científica senón fose polo labor de escépticos como el que puxeron en dúbida o establecido por centurias?. Non foi Descartes, mais sería posíbel este e a súa dúbida metódica sen o traballo feito polo autor do "Quod nihil scitur" (Que nada se sabe)?. Se quixésemos comprender como funciona e evoluciona o pensamento teríamos que estudar a Francisco Sánchez, cando menos ao mesmo nivel que Montaigne (que foi seguidor do galego), como orixe ao xiro da subxectividade na filosofía occidental que protagonizarán empiristas e racionalistas posteriores. Mais Francisco Sánchez non figura nos libros de texto. Nin sequera unha vez que -logo dunha loita da CIG-Ensino nese sentido- se incorporara ao currículo o pensamento galego, pois como é sabido quedou en papel mollado pola propia dinámica dun 2º de bacharelato sometido ás probas de acceso á universidade.

O caso é que hoxe na Galiza descoñécese quen foi Francisco Sánchez. E non é pola falla de acceso á súa obra ou pola inexistencia de especialistas galegos nesta. Unha fundación está a dixitalizar e poñer a disposición de quen queira os seus escritos e contamos con algúns dos investigadores máis recoñecidos do seu pensamento como é o caso Martín González Fernández, da USC. Con todo, o problema non é estritamente académico. Certo que o ensino está de costas ao país e ao seu pasado. Mais iso é o reflexo dunha sociedade e dun tempo que non ve mal tal cousa.

Haberá quen considere dun localismo extremo render homenaxe a un filósofo polo feito de que fose do propio país. Mais cada quen ten a responsabilidade de recordar o que a súa Terra pode dar. Se ben, aquí do que estamos falando é precisamente de que ignoramos o propio como o facemos co alleo, desvalorizado por esa conciencia de que todo pasado é inferior -como se a especie humana sufrira unha rotura evolutiva que fixera nacer de súpeto unha raza superior- aínda que facemos fincapé no engadido de que se despreza máis polo feito de ter sido galego (como se esta cualidade fose indicio de pertenza a unha raza inferior). Pois no fondo hai certo racismo nesta disputa que semella simplemente ilustrada, escolar ou libresca. Non vou negar que quen isto escrebe non só o fai por interese corporativo na materia que imparte e que xustifica o seu cada vez máis precario salario senón tamén por unha razón ideolóxica. Por nacionalismo.

Os portugueses levan anos reivindicando a Francisco Sánchez, mais sobre todo a súa socialización alén dos círculos académicos. Por gosto pola filosofía ou por nacionalismo?. Seguramente polo último. Por fomentar a súa autoestima, por desmentir aos que consideran que isto da filosofía é cousa do centro, que a periferia só pode aspirar a un papel secundario e subordinado. Trataban de demostrar que nada impide nesta esquina de Europa desenvolver un pensamento rigoroso. Refutar os prexuízos contra un pobo que se lle consideraba só capaz de saloucos líricos e non de actividades intelectuais. No fondo os portugueses pretendían homologarse como animais racionais. De aí que Francisco Sánchez fose moeda de cambio no seu billete de 500 escudos e construíran na súa honra unha magnífica estatua en Braga. En definitiva, os portugueses fixeron o que tiñan que facer. E non se trata agora de criticar o seu nacionalismo por roubarnos esta figura tan relevante na historia da filosofía senón de lamentar a ausencia de máis nacionalismo propio. Porque o nacionalismo é fundamental para combater o racismo que relega a uns pobos e culturas fóra da conversación de occidente, manténdoos á marxe do debate universal, condenados á inmanencia irracional e afectiva, e descatalogando obras e pensadores como dignos de ser tidos en conta pola pertenza do autor a un país derrotado.
Non hai unhas razas xenéticamente ou etnias culturalmente mellor dotadas que outras para a Filosofía, para a racionalidade. E se en Portugal subliñan o feito de que “Sanches” teña “nascido numa localidade da Diocese de Braga”, mentres que na Galiza nin se lle respecta o mínimo recoñecemento que ten, non é porque os galegos sexamos incapaces de apreciar as actividades intelectuais, simplemente que o que nos diferenza é que nós non temos Estado propio. E esta circunstancia non depende da xenética senón que está na nosa man solucionala.