Este xa non é país para vacas

Unha das primeiras novas ocorridas deste 2015 foi a morte do sociólogo e teórico xermano Ulrich Beck. Este autor legou ao pensamento contemporáneo o concepto de risco e de sociedade de risco. Estes conceptos veñen a dicir que a sociedade actual está dominada pola existencia dunha serie de ameazas que non se deixan calcular totalmente, escapando a calquera previsión que poida calcular ou previr os instrumentos de avaliación e detención que a sociedade posúe para estes casos. Risco é sinónimo de ameaza, indicador de incerteza e inseguridade, tamén da ignorancia na esfera do individual, ameaza que anticipa a catástrofe que está por vir. Os riscos, aínda que se dean na esfera local, terán no contexto actual resonancia global.

Cando lía as crónicas sobre a morte de Beck tamén lía sobre a protesta en Compostela dun grupo de xente e cargos do BNG por unha multa a un gandeiro d´A Sionlla. Morrer é cousa da vida e este non era especialmente un autor de referencia para min, mais a nova da morte deste sociólogo levoume a pensar na globalidade e descravamento (outro termo da posmodernidade) da nosa sociedade. Neste contexto de “desencravo” e desprezo, desprezo polo pasado inmediato e desdén polos cidadáns, sitúo os 500 euros nos que quedou a multa que o concello de Compostela lle quer facer pagar a ese gandeiro porque as súas vacas, indo ou vindo do pasto, fixeron bosteira nun camiño público.

A miña mente acudiu unha frase que lin nun dos primeiros libros que merquei na miña vida. Era a comezos da década de 1970 e empezaba a ler cousas de antropoloxía e a novidade entón era a obra de Lisón Tolosana. Recordo nas primeiras páxinas da Antropología Cultural de Galicia dicir que a vaca rubia galega era un elemento da paisaxe, idea que non era exclusiva del. Despois contaba como subindo polos montes do Cebreiro atopou a un vello dobrado polo peso dun feixe de herba. O vello díxolle que a herba era para a súa vaca, que se morría ela morría el tamén. E seguía o antropólogo falando da relación dos galegos coa vaca: “mire que lle quero máis que ao mellor boi da corte”. Metáforas doutros tempos ou “ditos paifocos de xentes labregas e cobizosas que pensan que a morte dunha vaca é unha gran desgraza” e que serven para rir aos do patio de butacas. Entón baixa o pano e no segundo lance desta obra, escrita antes de que se puxeran de moda os conceptos de “sociedade de risco” ou “globalización”, a vaca é substituída, agora nun estrado elegante, por “unha cadeliña morta” e tamén se chora e hai pranto, pero os que rin son os do galiñeiro.

A multa a este gandeiro hai que inserila nun proceso de revisionismo da nosa cultura, tamén no de desterritorialización que padecemos por mor do proceso de intensificación capitalista na agricultura, proceso que borra imaxes que servían como referentes ou tiñan uns significados que outros agora non valoran.

Ben certo que os tempos son outros e a nosa percepción sobre a vaca tamén mudou, tanto que xa non as nomeamos. A vaca era modelo da realidade e para a realidade. Agora a vaca xa non é amparo dos pobres libres e o can só amparo dos ricos, can que defende a propiedade do amo (e ladra aos probes que van polos camiños). Agora ladra aos peregrinos e aos que fan footing ou pasan lixeiros polos camiños sen mirar o que hai ao lado. A este respecto a anécdota tirada dunha das primeiras guías sobre o camiño a Fisterra e Muxía e editada en Inglaterra na década de 1990. A guía facía unha serie de recomendacións e daba un pequeno glosario que debería ser útil para o peregrino. Entre algunhas palabras en galego, pois non toda a xente no camiño fala español (as guías feitas en español non teñen este detalle diferencial), aparece a expresión “ollo ó can” (beware of the dog); ademais, a guía recomendaba ao peregrino levar un pau, “útil para apartar as silvas, sacudir as herbas molladas e espantar os cans”, e recalcaba, “non para golpealos”.

Pois ben, hoxe andando os camiños os cans ladran atados ou dentro de propiedades ben pechadas, é raro atopar un can solto e que saia ao camiño. No rural tamén cambiaron moito os costumes. Antes nunca había que sacar a pasear o can, este ían coa xente ou co gando e facía as súas necesidades libremente. Agora os poucos que viven nas aldeas teñen que sacar a pasear o can antes de ir para a cama.

Can e vaca eran parte dunha paisaxe agraria que cambiou radicalmente nos últimos tempos, e aínda vai cambiar máis, cambios que levan os referentes dunha memoria social vinculada a un modo de vida. Non vou falar da importancia que tivo a vaca na nosa economía e na nosa cultural. Tan só lembrar que a bosta tamén era aproveitada, tiña os seus usos, a parte do esterco. Bosteábase a eira de mallar usando bosta e auga. A eira era importante para facer a malla e secar o grao, polo que as gretas tiñan que estar ben tapadas; pero na eira tamén se podía facer baile cando había xente nas aldeas. Con bosta tapábase o forno para que non perdese calor pola porta e cocese ben o pan; con bosta pechábanse as lacenas das avellas que estaban nas paredes das casas ou cortes, caleando as que daban para o cuarto onde se durmía ou para a sala. E nas vilas mariñeiras, coma Muxía, carente de recursos básicos como auga e leña para facer o lume, os rapaces sabían que cando entraba un animal na vila, vaca ou cabalo, tiñan que ir detrás agardando a que cagase e levar a bosta para a casa. Esa bosta deixábase secar para ser usada como combustible.

Ter unha vaca foi importante para sobrevivir, polo seu traballo, polo leite, polas crías. Agora substituímos a vaca polo chimpín e a bosta serve, a parte de para pagar multas, para orixinais sorteos e realizar obras de arte.

Mais o sentimento pola vaca e o uso da bosta non é exclusivo noso. Nisto tamén estamos globalizados. Polémico foi o estudo do antropólogo americano Marvin Harris, pai da corrente do materialismo histórico, sobre as vacas sagradas da India. Quizais unha das críticas que se lle poden facer a este autor é que a súa primeira achega a este tema (1966) estaba baseado en fontes bibliográficas e non nun traballo de campo, pois el mesmo recoñecía que nunca estivera na India. Para este autor na India as vacas non eran só para rezar, eran “a factoría da que saen os tractores” (os tractores eran os bois) e símbolo do que estaba vivo, entre outras funcións. A súa postura viña a criticar ou desmontar as teorías dos que pensaban que se os indios comeran carne de vaca xa non morrerían de fame.

Na India a vaca foi un símbolo relixioso e político, como tal foi utilizado polos nacionalistas, pero tamén serviu para enfrontamentos entre as comunidades hindú e musulmá.

Cando un se vai apartando da súa cultura e dos significados culturais que proporciona o territorio poden darse situacións escatolóxicas. Agora estanse poñendo de moda sorteos chamados “rifa da bosta”. O día do sorteo lévase unha vaca a un campo que previamente se dividiu en cuadrículas, supoño que tantas como números se venderon. Logo paséase a vaca pola leira e esperar a que deixe a bosta nunha cuadrícula. O número premiado é o do cadrado no que deixa a bosta, e alí onde a vaca levante o rabo toca o coche. Os organizadores destes sorteos non son conscientes do que vale unha vaca.

Outras propostas máis respectuosas optan por unha re ectura dos usos clásicos da bosta. Así os artistas Camilo Seira e Xoán Casas “Bi”, seguindo unha tradición da arte occidental de uso de excrementos e darlle dignidade á merda na arte e na literatura. Estes artistas fan uso da bosta no seu proceso creativo e con ela fan esculturas ou póñena no lenzo. O primeiro xa confesou as dificultades que ten na aldea na que vive para facerse con esta materia. Nuns lugares a bosta escasea e noutros penalízase a súa produción! A multa ao gandeiro d´A Sionlla vai contra esta tradición na arte occidental.

A merda máis famosa pode que sexa a de Piero Manzoni e a súa “merda d´artista”. Chegou a presentar nunha exposición 90 caixiñas dicindo que contiñan os seus propios excrementos. Na etiqueta dicía que cada caixiña contiña 30 gramos, conservada ao natural, producida e enlatada en maio de 1961. As latiñas foron vendidas ao prezo de entón do ouro. Desde aquela moito se falou desta obra, de que o que tiña dentro non era merda senón xeso, que o todo foi unha provocación do artista despois do fracaso dunha exposición exclamando que “estes imbéciles de burgueses milaneses só queren merda”, e deulle merda. Pero as latas están nalgúns dos museos considerados referentes claves da cultura occidental, como a Tate de Londres, o MoMA de Nova York ou o Pompidou de París. A Tate de Londres pagou 124.000 euros por unha delas, outras chegaran tempo antes aos noventa mil. Tamén houbo queixas: un coleccionista prestou unha lata a un museo para unha exposición e queixouse de que lla devolveran en mal estado, uf! Claro, pero ninguén quer abrir a lata para comprobar o que realmente hai no interior. O artista conceptual levou a súa propia merda á categoría de arte, ou sería ao revés? Arte ou etiqueta.

Recoméndolle ao labrego d´A Sionlla que empaquete a bosta da vaca e poña un posto na praza do Obradoiro.

A bosta tamén foi usada para protestar. Así fixo a filla de Dom Mintoff, entón primeiro ministro de Malta, quen foi detida por tirar bosta (neste caso era de cabalo) aos parlamentarios ingleses dentro do propio parlamento. A súa era unha protesta pola presenza de tropas inglesas en Irlanda do Norte.

A antropóloga María Cátedra, que estivo anos vivindo cos vaqueiros asturianos, dixo que as vacas tamén son boas para pensar e para pensar nas contradicións do ser humano. Pensar a vaca é pensar sobre necesidades humanas, a vaca (o animal) é función e significado e significados múltiples.

Agora a vaca é motivo de confrontación, cando Castelao a vía como símbolo de paz. Será que teremos que ler máis ao rianxeiro e traballar por unha sociedade mais reflexiva, na que se preste atención ao diferente e non desprezar tan axiña o que foi un referente nun sistema cultural. Se non compartimos nada co que é distinto non é posible o entendemento, tampouco falar a súa lingua. Non sempre o peso da liberdade individual ten que se impor sobre o sentido social. Hai normas, ten que habelas e hai que respectalas. As normas son imperativos prácticos que terán que cambiar, como cambiaron historicamente e como cambiamos nós que xa non pechamos a porta do forno do pan con bosta.



,-------------------------------------------------------------------------------------------------
Nota da Fundación Bautista Álvarez, editora do dixital Terra e Tempo: As valoracións e opinións contidas nos artigos das nosas colaboradoras e dos nosos colaboradores -cuxo traballo desinteresado sempre agradeceremos- son da súa persoal e intransferíbel responsabilidade. A Fundación e mais a Unión do Povo Galego maniféstanse libremente en por elas mesmas cando o consideran oportuno. Libremente, tamén, os colaboradores e colaboradoras de Terra e Tempo son, por tanto, portavoces de si proprios e de máis ninguén.