Entre a turistización e o despoboamento

A Ribeira Sacra é un lugar cun gran atractivo turístico, pero os lugares teñen cada vez menos habitantes e a perda poboacional leva consigo a perda ou deterioro do patrimonio, polo que ese atractivo pode tamén esmorecer.
A Ribeira Sacra postúlase para ser Patrimonio da Humanidade, pero mentres os lugares van quedando baleiros, nalgúns, como en Momelle, na soberina parroquia de Gundivós, xa non se escoitan as voces dos veciños. O silencio é alí sepulcral, nin se escoita medrar a herba nin madurar as castes. Pero non é este o único caso. Se non hai vida non hai patrimonio, tampouco paisaxe.

Pregunto a un alumno da parroquia de Gundivós como ir a Momelle. Nin sabe como chegar, nin sabe da existencia do lugar, xa non está na súa paisaxe vital, aínda que vive a menos dun quilómetro, non está no seu mapa e non ten significado na vida das novas xeracións, xa non constrúen narrativas vitais sobre espazos que foron culturais e outrora vitais. Noutros sitios, o ladrillo a vista e o recebo avanzan sen xeito sobre a pedra rachando non só coa harmonía estética que mantiveron historicamente as chamadas construcións populares, senón mostrando unha desfeita e un esmorecemento vital que non hai intención decidida de deter.

Será a candidatura a patrimonio mundial capaz sequera de animar algo esta situación? Hai exemplos doutros lados de como o éxito desta categoría da UNESCO está poñendo en perigo a identidade e historia do lugar e que só responde a “unha economía política transnacional da nostalxia”. Traerá a candidatura máis turismo e será este a solución a todos os males ou, simplemente, non será máis que un outro valor ou reclamo para unha contorna paisaxística e o rural seguirá a perder vitalidade?

Aquí e alí, as casas caen e as hedras medran comendo a memoria dos lugares e das xentes que os construíron e habitaron. Caen as casas porque o rural perde vitalidade, demográfica e económica, e sen esta vitalidade vivencial tampouco hai vitalidade social. Xa non son lugares referenciais, son espazos baleiros ou absorbidos pola modernidade que dixo que aquí había algo semellante ao paraíso, unha paisaxe magnífica, pero son espazos que se van desestruturando e se converten en non lugares, en espazos do esquecemento e da desmemoria. Hai abandono e o abandono e a desaparición dunha paisaxe histórica é perda dunha documentación precisa para construír un futuro digno e unha vida de calidade.

Pero a Ribeira Sacra é máis que unha paisaxe atractiva. Detrás desa paisaxe está o traballo da xente para vivir, eles son os seus construtores, pero eles non entran nos programas de futuro. Non hai paisaxe sen seres humanos. Non se pode centrar o tema da Ribeira Sacra só na paisaxe e deixar de lado aos que a construíron. Esquecemos así o problema humano que, neste caso, agrávase co envellecemento e despoboamento do rural, que leva ao abandono de prácticas agrícolas, ou a intensificación doutras, que están afectando á “beleza” desa paisaxe. Onde está o interese polo estudo das técnicas tradicionais e a transmisión deses coñecementos que fixeron deste sitio un lugar? Non se recomenda nunca un estudo antropolóxico para entender a realidade. A UNESCO tampouco o recomenda, senón un tratamento burocrático que facilite a xestión. A cultura é máis que un conxunto de cousas. Unha paisaxe é máis que un conxunto de elementos materiais.

Hai algo máis na Ribeira Sacra que miradoiros sobre o canon do Sil ou catamaráns para pasear por un río que mataron vilmente. Neste país nin sequera se pode dicir que ”só os nosos ríos corren libres”, como di unha moi popular canción irlandesa que fala da situación represiva que vivían os nacionalistas en Irlanda do Norte na década de 1960.

Cun grupo de alumnos, poucos, hai pouca rapazada por aquí, -en xeral hai pouca xente, aquí e alí encontras algún vello que se queixa de que xa non queda ninguén, que xa non hai con quen falar, que se quer ir a Monforte ten que chamar un taxi e que a pensión non dá para tanto-, intentamos percorrer as 22 freguesías de Sober e intentamos chegar a máis dos posibles dalgúns dos 278 lugares que conforman este territorio entre os ríos Cabe e Sil. Pretendíamos inventariar as casas encintadas e mostrar que a paisaxe é unha construción histórica, soporte dunha memoria colectiva e que sen memoria colectiva non hai sociedade. Pretendíamos que comprendesen como os habitantes deste territorio souberon buscar solucións prácticas para evitar que a humidade entrase nas súas casas, que bichos e herbas non medrasen nas xunturas e, así, mellor conservalas, ao tempo que mostraran unha estética atractiva e, en casos, unha elaboración rebuscada. Pretendíamos contribuír a acurtar o distanciamento espazo-temporal, que se rachamos a relación entre natureza e sociedade estamos a crear un futuro moi incerto, porque rachamos unha cadea de transmisión necesaria para asegurarnos como seres sociais, que o pasado ten que ter valor no presente. En definitiva, que entendesen que a cultura tamén é algo vivo e que ten que achegar valores e significados a compartir.

Encintado, esgrafiado, os debuxos en cal

Non hai acordo sobre como denominar a este xeito de pintar as casas por fóra, de rematalas e disimular, nas máis das veces, a mala calidade do paramento, pero tamén, crear figuras ou decorados que distinguen a casa, que a sinalan entre as veciñas.

Non houbo moita preocupación polo estudo desta técnica ou arte, porque tampouco hai interese en dignificar os estudos etnográficos. Os clásicos da etnografía, como Xaquín Lorenzo, si lle dedicaro espazo, pero despois pouca cousa, agás excepcións puntuais, como o labor do arquitecto Plácido Lizancos, quen levou a cabo unha catalogación a comezos da década de 1990 e dá tamén o nome de “mourisca”, en alusión a unha posible orixe histórica, ou o traballo da asociación O Colado do Vento. Recentemente hai outras iniciativas, como a de Mar López ou a restauración da coñecida como Casa do Carteiro de Montefurado, cunha financiamento do programa promovido polo consorcio de turismo da Ribeira Sacra. Esperemos que se estenda o exemplo, pois o encintado, sen ser propio desta parte do país, ten aquí aínda unha presenza notable que lle dá distinción e contribúe a facela máis atractiva nun territorio xa de por si atraínte.

Imos a un lugar onde temos referencias da existencia de debuxos de diverso tipo. Hai unha casa en mal estado na que unha señora garda unhas poucas ovellas. Preguntámoslle pola “pita”, pois na casa sabemos que hai, entre outros, un debuxo dunha ave. Non entende a nosa ironía, polo que marchamos cara a outro lateral da casa para sinalarlle os debuxos. “Nin sabía que estaba aí”, dinos. A acompañante dinos que na súa casa tamén había, pero “como a arreglamos” as figuras marcharon. Agora a casa ten a parede limpa e encintada con cemento monocor. Curiosamente varios exemplos de encintados desapareceron cara a mediados da década de 1990 debido a unhas axudas da Xunta de Galicia para reparar as fachadas das casas. Non se ten en conta as peculiaridades porque non hai coñecemento ou non interesa que haxa coñecemento. De aí a importancia de prestixiar os estudos etnográficos como o tiveron para as xentes de Nós.

Agora, cando moitas das construcións que tiñan encintado están caendo polo deshabitar, parece que ese interese aumentou algo, mais as referencias bibliográficas seguen sendo escasas. Recuperar o encintado pódese entender como un xeito de escapar da homoxeneización á que tende a sociedade actual, de mostrar a diferenza no xeito de habitar.