ENCE merca e paga. Outros empetan os cartos

ENCE merca e paga. Outros empetan os cartos

Hai oito días que, na terminal cuberta que Ceferino Díaz ten no porto de Marín, tivo lugar o acto propagandístico de Ence de entrega de axudas a 26 agrupacións desa vila, de Poio e de Pontevedra con cargo ao chamado “Plan Social de Pontevedra 2017”, que fora acordado no Pacto Ambiental subscrito entre a Xunta de Galicia e a empresa pasteira, con perdón da redundancia. Pouco antes, en diferentes datas e lugares -para multiplicar as fotos e facer render os efectos publicitarios-, fixera o mesmo con 11 clubs deportivos, con outros 53 dedicados a fomentar o deporte de base, con 34 proxectos de grupos como a “Asociación de Jóvenes Empresarios” ou a “Asociación de Comerciantes de la Plaza de Abastos de Marín” e, podendo eu seguir así ata completar 226 proxectos e un máximo de 3 millóns de euros, remato citando a entrega dunha embarcación ás confrarías de Raxó, Lourizán e Pontevedra disque para rexenerar os bancos marisqueiros, porque os da pasteira “son los primeros interesados en que la ría esté bien”.

Sufrindo cada poucos días o bombardeo xornalístico que detalla a sucesión de actos de compra de vontades, de pratos de lentellas que moitas asociacións recipiendarias –das que ignoro cal é o interese da súa existencia- se afanaron por conseguir e agradeceron con nomes e apelidos dos seus representantes, non teño outra que pensar na desgraza que, en 1956, caeu en Pontevedra e a súa ría a raíz da favorable opinión do enxeñeiro finlandés Kaarlo Amperla á instalación dunha pasteira naquel riquísimo pracer marisqueiro de Lourizán. Tiña a miña neta tres anos e, poucos días despois de levala nas costas nunha das incontables manifestacións para esixir o peche da fábrica e berrar, ela tamén, “esta celulosa ímola pechar”, díxome ao pasar á súa altura camiño de Bueu: “Avó, aínda non pechamos a ‘selulosa’, por que?”. “Mariña, porque non temos a chave”, respondín. Cavilou un chisco e engadiu: “Pois damos volta e imos mercar unha a Pontevedra”. Pobriña, non sabía nada de intereses económicos, de portas xiratorias, nin da existencia dun natural de Compostela, trasladado a Pontevedra e presidente do goberno de España en funcións que decidiu tirar a chave ata o 2073, cando esta meniña teña 63 anos. Por iso foi nomeado aquí, oficialmente, persoa non grata... e disque non lle gustou nada! Á miña neta e a min tampouco nos gusta Ence e, non lle preguntei, pero supoño que, se soubese o que fixo, tampouco Mariano.

Penso tamén en como era a paisaxe das nosas rías naquel xa afastado 1956. O mar galego estaba deixando atrás un mundo paleotécnico e avanzaba propulsado por motores diésel cara á modernidade, mais aínda eran moitas as lanchas xeiteiras que se resistían a desaparecer, malia que, na volta dunha década, fosen varando nas praias unha tras doutra. Mais, daquela, aínda lembro as súas velas enchendo os solpores e as alboradas na ceifa das sardiñas e, o mesmo que as das dornas da miña vila do Porto do Son, pregoaban diacriticamente un forte sinal identitario. Cando desde a Atalaia viamos alá ao lonxe romper velas do sur, axiña distinguiamos se eran das nosas ou se continuarían cara ao norte rumbo a Caldebarcos. As nosas eran marróns, xa que as encascabamos, o mesmo que as pezas que levaban a bordo.

Era esta unha fermosa paisaxe, mais a que a xenerosidade, o bota-por-fóra de celulosas me trae agora á mente non é esa, senón a dos montes litorais, a daquel territorio no que faciamos as nosas exploracións de cativos e andabamos aos niños, ás fresas e morotes ou, se non había cans pretos á froita e ás uvas catalanas, as únicas da costa norte do Barbanza. Non estraña que nunca oíse falar dos loureiros ou furanchos ata que vin vivir a Pontevedra.

,A formación ou deformación profesional –eu prefiro dicir o primeiro- sempre me leva a ver e analizar o presente á luz da historia.

Moitos arqueólogos seguen a dar argumentos de defensa e vixilancia para a ubicación dos castros en lugares elevados, sen saber ou considerar que, naquela altura, a vexetación e as terras duras e pantanosas ocuparían todos os vales, obrigando a edificar os poboados en outeiros e zonas sobranceiras que facilitasen, sen excesivo esforzo, unha horticultura de aixada e unha gandería libre cara as zonas superiores. Con Roma hai ferro suficiente para despexar a vexetación, drenar as terras enchoupadas e iniciar os asentamentos nas chairas. Xa Alberto Sampaio, ao publicar en 1923 Estudos económicos. As vilas do norte de Portugal, imaxinaba, a vista de paxaro, un territorio totalmente verde do que sobresairían os poboados ocupando os cumios de montes e outeiros. Dicía el: “Os montes apresentarse-iam então, como ilhas, emergindo de um mar de arvoredo inextricável”.

Desde os primeiros séculos da Era e ao longo da Idade Media mudou a organización do espazo, espallándose agora os asentamentos, as vilas, polas zonas baixas, polas terras con maior potencial agrícola, pasando a ser o monte complemento necesario destas. A paisaxe conformouse en dúas zonas ben delimitadas e imprescindibles para o desenvolvemento da actividade rural: ager e saltus, terras cultivadas (ruptas) e incultas (barbaras), correspondendo a estas últimas un papel que seguirán a desempeñar, ininterrompidamente, ata hai catro días. Na Idade Moderna, na que se espalla o cultivo do millo e a pataca, o monte aumenta o seu valor, xa que, conservando o papel de sostén dunha cabana gandeira en liberdade, foi forzado a producir máis e máis toxo para fertilizar as terras esquilmadas polos novos cultivos. Por esta causa, no século XVIII, hai zonas do litoral nas que se paga máis unha tira de saltus que de ager.

E así chegamos ao século XX e o monte, comunal ou privatizado, continúa a ser imprescindible para a vida campesiña. Segue mantendo unha cabana gandeira, sobre todo de vacas, cabalos, ovellas e cabras, non faltando en algures os porcos. Na zona costeira, a que aquí e agora me interesa, estes animais vivían en réxime de liberdade ou semiliberdade, vixiada polos propietarios; teño subido con meu pai e un meu curmán aos altos do Barbanza para recontar as vacas bravas e a facenda da casa de meus avós da aldea, como diciamos os da vila. Continúan a se facer nel rozas para searas ou estivadas (verba que indica claramente que esta técnica de cultivo do centeo se facía no verán e téñenme dito vellos labregos, tanto en Galicia como en Portugal, que este centeo era de mellor calidade que o que se sementaba nas terras baixas). Segue o cultivo do toxo para esterco e o aproveitamento madeireiro para construción e arranxos de casas, móbeis, trebellos, carros e embarcacións marítimas e fluviais. Do monte baixaban para vivendas e fornos do concello enormes cantidades do que hoxe todos chaman biomasa, é dicir, de ramallada, cestos de piñas e ata feixes de frouma ou pluma (única verba que sabía de neno para nomear a folla do piñeiro). Se fixésemos un cálculo económico do que toda esa explotación significaba, a cifra tería que ser impresionante; logo sería bo contrastala co rendemento actual. E mesmo, con independencia do seu valor económico, o monte, como dixo Bouhier na súa obra xa clásica La Galice. Essai géographique d’analyse et d’interprétation d’un vieux complexe agraire, foi o “soporte do sistema agrario galego”.

Na década dos cincuenta, cando iniciaba a subida do Son á casa de miña avoa en Montemuíño, sempre relía un letreiro que dicía: “Monte de los Vecinos de Baroña. Repoblaciones en Consorcio”. Intrigoume durante moito tempo a derradeira palabra e aínda hoxe non estou certo de ter aprehendido todas as súas notas, pois o que andaban a facer polo monte arriba era a plantar piñeiros e, anos despois, sendo eu xa un mozo, principiaron as talas. Xuntábanse os do concello no bar dun deles e alí disque repartían os cartos da madeira. Un concelleiro da aldea chamado Romualdo resistíase a asinar, o que remataba facendo, despois das moitas copas que lle poñían diante e de escoitar repetidamente: “Firma Romualdo”. Aínda hoxe, cando un concelleiro só fai o que lle mandan ou cando nos parlamentos a maioría só aplauden e votan o que lles indican, dise deles no Porto do Son que son uns “firma-Romualdo”.

Despois xa deixaron de se plantar pinos, pois a celulosa de Lourizán o que precisaba eran eucaliptos, e os fornos electrifícanse, e as vivendas fan lume con butano ou empregan electricidade na cociña, e as vacas estabúlanse en granxas, deixan o arrastre para os tractores e desaparecen dos núcleos labregos, converténdose as cortes en salas de estar, e as terras van quedando a monte e os toxos xa non teñen utilidade, e as piñas... ata está prohibido apañalas... Todo o vello sistema agrario galego, construído ao longo de dous mil anos, desapareceu case de súpeto. Cando un home cortaba unha árbore, que fora plantada por seu avó, enterraba outras pensando nos seus netos. A vida transcorría con lentitude, mais inmersa nuns parámetros moi ben estruturados. Hoxe, perdidas todas as esencias, o que herdou monte só lle ve utilidade se lle pode extraer un beneficio rápido, e aí entran en xogo os eucaliptos, sen lles importar a cultura tradicional perdida, a paisaxe estragada con esas árbores foráneas, sen alma, sen espírito, baixo as que nada medra nin rechouchían os paxaros. Cando a aquel pegureiro dunha illa do Exeo lle dixeron que había xa que deixar de andar coas cabras para que Grecia progresara, respondeu: E para que queremos o progreso, se temos que deixar de ser quen somos?

A nós, galegos, semella que o que nos interesa son as dádivas de Ence e o prezo que nos queira pagar por estragar o de todos, porque os montes terán dono, pero a paisaxe, Galicia, perténcenos a todos, e un non pode facer a casa como queira, senón aterse a unhas normas de medio ambiente, e ata se está a estudar como deben de ser as sebes, os muros de peche das fincas e as cores. E esas árbores dun verde desagradable e unha tona que lles cae en tiras teñen bula? Celulosa manda porque ten no seu seo políticos reciclados e crea redes clientelares a base de esmolas, e aos donos dos montes só lles interesa o lucro rápido e, observando a desaparición acelerada da nosa vexetación autóctona, aínda teremos que facer unha plantación de carballos entre as baldosas do antes campo da feira para poder celebrar a romaría da parroquia, pois debaixo dos eucaliptos non dá xeito. Non só perdemos con gusto a lingua, senón que tentamos liberarnos de todos os nosos sinais diacríticos que aínda nos conservan galegos.