De procesións e españolizacións
A lectura esta semana do sempre ben documentado e aguilloante artigo de Francisco Calo sobre as procesións, levoume a cambiar de tema sobre esta miña colaboración para este portal dixital e volver sobre algo que veño seguindo desde hai uns anos, cal é o tema das romarías, principalmente das romarías da miña tribo, que diría Manuel María. E o tema ten que ver tamén con esa españolización de algo que respondía a unha necesidade de crenza, pero tamén a unha necesidade de mostrar unha identidade propia fronte a outras, que agora acaba sendo un arremedo de celebracións doutras latitudes. Podemos dicir que se intentaba competir na diversidade, agora compítese na uniformidade, algo onde distinguirse e facerse visible é realmente imposible, pero seguimos nesas.
Como neno nacido na aldea e criado na década de 1960, por forza as festas relixiosas tiñan incidencia na nosa vida. Da Semana Santa lembro, con certo encanto, o domingo de ramos. Eran tempos nos que había nenos nas aldeas, agora están valeiras, xa non corren polas súas cañeiras. Lembro que ese domingo era un día de competencia, de quen levaba o ramo de oliveira máis grande ou máis bonito, quen o preparaba mellor e lle poñía máis adobíos, podíamos mofarnos dos adobíos que algún lle poñían, do excesivo tamaño da póla, etc. Despois lembro o xoves. Este era un día ruidoso, todos tíñamos unha “roncha”, un instrumento que facía un ruído estrondoso e tocábamos na igrexa ao gloria, cando tamén tocaban as campás. Non sei si este costume segue, pois desde aquela non volvín participar nestas celebracións relixiosas, que tamén eran sociais. A partir do xoves os recordos dilúense no aburrimento, nuns rituais tristeiros e cansos, tan tristeiros como a decoración da igrexa coas imaxes tapadas con panos negros ou purpurados.
Na miña parroquia rural non había máis celebracións, tampouco nas outras. Só algunhas vilas tiñan algunha procesión, como Fisterra ou Laxe.
Pero este tempo remataba cunha gran romaría, a do Cristo de Fisterra. Esta era, pode que sexa aínda, unha das grandes romarías da zona, unha romaría que se remonta aos finais da idade media, cando a imaxe do Cristo chega, segundo a lenda, como unha creba que trae o mar. A romaría do Cristo e como unha metáfora de que esa semana santa de caparuchos, de imaxes moribundas e sufrintes, de “saetas” de lamentación non ían nada connosco. Eles celebraban a morte, nós a vida. Non sei si ten que ver con isto esa proclama, tan fascistoide e de tan triste recordo, de “viva la muerte”. O Cristo de Fisterra, para o poeta muxián López Abente, está no seu altar, “case sorrindo / sin que o pavor da morte nos aterre”, algo que non se podería dicir noutros contextos.
Non teño conciencia clara sobre a existencia na nosa fala da expresión “Semana Santa”. Falabamos dos días da Pascoa, de que os días da Pascoa queiman como ascuas, algo que se respectaba, aínda que o traballo había que facelo. Eran tempos para sementar as patacas, aínda que fose só durante medio día.
Actualmente os concellos programan andainas para a “Semana Santa” ou carteis coas festas da “Semana Santa”, todo para atraer ao turista. Agora que o agro e o mar xa non son produtores, agora que neste país de labregos e mariñeiros xa non quedan labregos nin mariñeiros, temos que producir produtos culturais para atraer ao turista, como si o turismo fose a salvación, o que nos vai redimir da crise, especialmente cando non se atende, máis ben se despreza, a especificidade local, a cultura do propio. Por iso se quer competir ofrecendo algo que si pode ser específico e propio noutros lugares, pero non se ofrece claramente o “produto local”.
En Fisterra, antes do gran día que era o domingo de resurrección, había procesións e a xente ía nelas detrás das imaxes sen un orden específico. Hai uns anos, traballando sobre estas celebracións, un fisterrán dixérame que “cada un iba coller o santo como estaba vestido. Aghora esto pareçe Andaluçía”. E iso é o que semella: unha procesión espectáculo para dicir que nós tamén somos coma vós. Outro estudoso desta festa fisterrá, Benxamín Trillo, dixo que nestas procesións “non van as imaxes, vai o pobo”, mesmo non había algunha imaxe, como a Dolorosa, “que era unha persoa, que non había para comprar unha imaxe”. A persoa foi substituída por unha imaxe de vestir.
Pero o pobo agora vai vestido “á andaluza”. Isto empeza, primeiro, con algún crego impoñendo un orden nas procesións, que a xente tiña que ir en ringleira, “con orden” tras as imaxes; despois implantando as confrarías.
A xente antes, como agora, podía crer nas imaxes e estas eran obxecto de culto; chegaban a levalas para a casa e a coidalas, a preparalas para o día da festa. Agora este trato íntimo oficialízase por medio da confraría. E a confraría trae unha función competitiva polo papel que deben desempeñar as imaxes. E neste rol a procesión divídese en grupos que compiten e destacan polos “capirotes” e vistosas capas de cores, algo que é copia do que se ve e impón a televisión e as imaxes dominantes. Xa non é xente que se agrupa detrás das imaxes, son os da confraría da Verónica, ou das Dores, etc, confrarías de recente implantación, os que van detrás da “súa” imaxe. A práctica colectiva queda diluída baixo roupaxes vistosas, tan vistosas que o tradicional loito das Marías desapareceu, o que implicou un cambio no diálogo da representación do domingo. Agora o anxo xa non lle pode preguntar por que veñen “cun manto de loito”, porque as Marías veñen vestidas elegantemente e con cores máis vistosas.
Tense dito que a festa é unha marca no calendario. A romaría do Cristo de Fisterra, como outras, é agora unha festa que cae nun tempo de vacacións importante, é un momento para atraer visitantes e aproveitar que estes consuman entre nós. Unha forma de atraer é ofrecer un “produto cultural” cunha longa tradición, pois todo empeza aquí por mor dunha imaxe de tradición gótica e das primeiras representacións teatrais ou parateatrais encol da paixón de Cristo traídas polas ordes mendicantes. Pero este novo xiro está arredando a algúns participantes locais que se sentes desprazados, xa non senten o “ambiente de festa”, xa non están cómodos entre tanta xente de “fóra”. Isto que dicimos para Fisterra valería para outros sitios e outras marcas no calendario. Porque o calendario é tamén un exercicio de memoria colectiva e sen memoria non hai futuro.
