Dando voltas ao arredor do carballo

O avellentamento, a despoboación e desagrarización galopantes, nun contexto de deslocalización, traen consigo a ruptura de formas culturais que tiveron unha continuidade no tempo e que a nova realidade non soubo ou non quixo adaptar. Precisamos contar estas historias para escudriñar na nosa memoria colectiva, descifrar a nosa tradición cultural, reflexionar sobre ela e intentar adaptala ao presente para prever o futuro.

O día primeiro de agosto tres parroquias da Costa da Morte celebran o San Fins. O máis coñecido, e concorrido, é o San Fins do Castro, situado na freguesía de San Estevo de Cesullas (Cabana de Bergantiños), romaría que foi declarada Festa de Interese Turístico. Os outros sanfíns teñen menos territorio de graza, por usar unha terminoloxía xa pouco usual nos estudos sobre o feito festivo e devocional, así como pouco adecuado nunha paisaxe xeográfica caracterizada agora pola mobilidade e a perda de referentes que foron marcadores identitarios. Nun caso estamos diante da festa patronal da pequena freguesía muxiá de San Fins de Caberta; no outro, diante dunha festa cun ritual específico, aínda que a concorrencia non é moi abondosa.

É desta última romaría, que está na freguesía vimiancesa de San Xoán de Cambeda, da que quero falar aquí. Celébrase no lugar de Sanfíns, lugar que non chega á ducia de casas habitadas e xa hai moito tempo que pechou a escola unitaria, medrando as silvas onde antes estaban os pupitres e bulía a rapazada. No lintel dunha casa veciña vemos a estrela de cinco puntas inserida nun círculo. Hai máis diste estilo por este territorio, na vila de Corcubión ou en Regoelle (Dumbría). No medio do lugar hai unha capeliña, reparada hai uns anos. A imaxe actual da capela vén do ano 1931, cando o párroco desfixo a vella ermida aducindo que era cativa. Este crego, chamado Saturnino Guinarte, que pasou á historia local como un crego canteiro, dirixía persoalmente as obras nos templos da súa parroquia, como tamén montaba carrozas para as procesións e outras argalladas. Sen embargo a reitoral tíñaa, seica, moi descoidada e, así, o chan do sobrado estaba cheo de buratos que, no canto de amañalos, tapaba con alfombras. Cóntase que nunha visita do bispo á parroquia, despois dos actos relixiosos, preparou un ágape na casa. Estando xa na sobremesa alguén moveu a mesa e unha das patas meteuse nun dos varios buratos que había no piso da sala, caendo o que estaba nela, incluído a fonte cun flan, e acabando este no chan. O crego apurouse a recollelo a mancheas e volver poñelo na fonte, dicíndolle ao bispo: “coma señor obispo, coma. Parece merda pero é flan”.

A pequena capela de San Fins estivo baixo o padroado do mosteiro de San Martiño Pinario. Como outros santuarios estiveron no abandono e na documentación atopamos datos que falan do seu estado “indecente” e de que servían para abrigo do gando.

,O ritual do carballo

Pero o que me leva a acudir a esta romaría é o ritual que se fai ao redor dun carballo, que está situado detrás da cabeceira da capela. O vello carballo está agora dentro dunha leira particular, pero toda a xente coa que falei ao longo dos varios anos que levo acudindo a esta romaría, dinme que non se debía ter deixado pechar a finca, que o carballo “é de todos”. Moitas veces estes comentarios saen directamente, sen sequera preguntar polo tema, tan só cando encetas unha conversa diante do carballo. Isto mostra o interese veciñal polo tema e a importancia do carballo a nivel comunitario, algo que o converte nun referente, nunha marca na paisaxe, nun patrimonio colectivo. O carballo foi demoucado hai xa uns anos pola brigada municipal, porque as pólas ían cara ao tellado da capela. Os veciños din que ao carballo non se lle pode facer mal, que quen llo fai morre nese ano. Seica o crego que solicitou ou permitiu a poda, realizada con motoserra, morreu dentro dese ano. Murguía dicía que o carballo era a verdadeira árbore sagrada de nós.

Por detrás da capela hai un camiño. Entre o camiño e a citada finca está o carballo. Hai uns anos o dono pechou a leira e deixou a vella árbore por dentro do muro. Como o carballo ten unha avultada prominencia que sae cara ao camiño, seguramente o dono da leira cando fixo o muro de bloques, e para non invadir a vía, puxo unha tea metálica no anaco que queda fronte a ese saínte da árbore. Cousas veredes!

O día da romaría o portalón metálico que pecha a leira aparece aberto e a xente entra para facer o ritual de dar nove voltas ao arredor do carballo.

A xente refírese a esta árbore como “O carballo santo” ou o “Carballo de San Fins”. Ao carballo levaban os nenos cando estaban “herniados”, “esbrillados”. No lugar había un “pasador”, unha persoa que facía o ritual de “pasar o rapaz polo carballo”. Consistía en fender unha póla da árbore, sen cortala do tronco, e pasar ao rapaz polo medio nove veces. Despois xunguíase a póla con barro ou terra e atábase con trapos. Dicíase que se a póla non secaba o rapaz sandaba, se secaba o ritual non tiña efecto. Murguía xa falou dos carballos que sandan aos enfermos que pasan polas súas fendas.

Non temos constancia de que hoxe se realice este ritual. Mais a xente acode a dar voltas ao arredor do carballo. Isto hoxe ten certa dificultade, pois non hai espazo entre o carballo e o peche da finca, obrigando aos que fan o ritual a aniñarse para poder pasar baixo o saínte que peta na rede metálica, cousa difícil tendo en conta a idade da xente que queda nestas aldeas e que son os que practican este ritual. Algúns musitan unha oración e collen unha folla de cada volta. Isto fano para levar conta das voltas que dan. Ao dar as noves voltas de rigor, tíranas ao chan.

Hai xente que entra na finca e queda mirando para o carballo; hai quen trae unha flor que colga das súas pólas. Este ano vin a unha muller enloitada e entrada en anos rezar diante del e tocalo como se fose unha imaxe relixiosa. Díxome que viña ofrecida pois acabada de saír dunha difícil operación no hospital.

Supervivencia pagá?

Fálase dun culto dendolátrico, dunha mostra dun paganismo imperturbable que chegaría até hoxe desde os tempos anteriores ao cristianismo. Hai tempo que a antropoloxía desbotou as “supervivencia”, esas illas de costumes arcaicas que perduran no medio do océano da civilización moderna e da relixión dominante. Tanto unha como a outra son moi potentes como para permitir esta resistencia e diversidade.

Prefiro falar dunha mostra da vida cotiá de persoas ordinarias que viven en sociedade, unha práctica que ten sentido dentro dun tempo e dun espazo, dun territorio que é un espazo de identidade, identidade xerada pola historia e a vida en común. Os que dan volta ao carballo non están rememorando ningún culto pagán, están facendo algo que ten sentido nas súas vidas no século XXI.

Mais vivimos nunha sociedade dominada polo urbano, pola mobilidade espacial na vida cotiá, pola deslocalización, por unha organización comunitaria de descoñecidos, por baleirar a paisaxe de referentes identitarios e históricos, algo que non é de agora (xa no séc. XVII un dramaturgo inglés escribiu que máis alá de Hyde Park só hai deserto). A esta sociedade individualista non lle interesan estes procesos que falan dunha vinculan histórica co territorio, dunha territorialización. A desterritorialización é tamén baleirar o espazo vital, menor intensidade e menor relación, algo que chega ao plano simbólico. A festa é só diversión, cando se entendía como unha práctica colectiva na que se celebra algo, algo social, transcendente. Estamos ante unha crenza ou un valor social que orienta comportamentos? Unha sociedade é tamén un sistema de valores que se comparten e que serven para a súa cohesión social.

O carballo de Sanfíns é un elemento do noso patrimonio que debería ser coidado e protexido como un ben cultural, porque ten significado para a xente, é un referente que vai máis alá da súa antigüidade e tamaño.

,-------------------------------------------------------------------------------------------------
Nota da Fundación Bautista Álvarez, editora do dixital Terra e Tempo: As valoracións e opinións contidas nos artigos das nosas colaboradoras e dos nosos colaboradores -cuxo traballo desinteresado sempre agradeceremos- son da súa persoal e intransferíbel responsabilidade. A Fundación e mais a Unión do Povo Galego maniféstanse libremente en por elas mesmas cando o consideran oportuno. Libremente, tamén, os colaboradores e colaboradoras de Terra e Tempo son, por tanto, portavoces de si proprios e de máis ninguén.