Conciencia colectiva e colonización

Hai dous factores ou características da mentalidade ou conciencia colectiva moi sintomáticas para xulgarmos se un pobo sofre un dominio colonial. Estas dúas características, digámolo xa claro, eivas ou limitacións, aparecen como moi notorias en extensión e intensidade. Referímonos á información que posúe sobre o seu pasado histórico e a conciencia sobre a súa capacidade para se gobernar a si mesmo. Noutras palabras, o descoñecemento de onde vén e por que está como está, e a anulación da aspiración a se responsabilizar politicamente dos seus propios asuntos. Pode parecer unha dualidade simplificadora, pero ten un rendemento extraordinario para detectar, comprender e orientar sobre como actuar nos contextos coloniais.

Sobre a primeira cuestión, a falta de memoria histórica sobre nós mesmos, o pobo galego, que podemos dicir? Resulta clamorosa a ignorancia, a ocultación e a censura sobre o noso pasado histórico. Rechamante baleiro cando o patrimonio que nos arrodea parece indicar unha historia esplendorosa, propia dunha nación con entidade cultural e artística e, xa que logo, con potencialidade económica e demográfica durante séculos. Aquí, entre nós, pedras e monumentos non teñen valor humano, social ou político, con historia de noso detrás. Aquí, todo o máis, son referenciados, como apéndice sempre serodio, a outros espazos ou círculos “superiores”, sempre por enriba e anteriores, representativos de España. A nosa arte é contemplada, se o é, no mellor dos casos, como proxección periférica de algo central. Así estúdase o noso prerrománico ou románico como asturiano, nada menos, para nos remitir ao que a versión oficial entende como as orixes da España cristiá. A provincia romana da Gallaecia desaparece, nos manuais escolares, como por arte de maxia, para favorecer as eliminacións posteriores. Malia as evidencias, o Reino suevo, o primeiro cristiá de Occidente, nunca existiu. E non falemos de cómo somos engulidos e anulados por unha concepción histórica que é capaz de inventar o Reino de Asturias, para construír a partir del un mítico proceso de Reconquista, mentres Galiza non existe como reino, malia as evidencias da documentación espoliada para depositala no Arquivo Histórico Nacional de España. Como explicar a “aparición” do sepulcro do apóstolo Santiago aquí? Il será unha decisión divina apostar por un esotérico occidente fisterrá, periférico e incivilizado, segundo a oficialidade? Non será máis ben decisión inducida, necesidade premente dunha clase señorial, eclesiástica e civil, contar cunha manifestación da divindade para fundamentar a súa existencia fronte ao Islam ou simplemente para xustificar a súa restauración con mitos sobrenaturais? Por que non “apareceu” en Oviedo, León ou Palencia? Temos que adaptarnos, encaixarnos, de forma tan forzada, artificial e irracional a outros, que debemos ser asimilados como o seu apéndice subordinado. Mesmo deben eliminarnos pois resultamos incómodos, disfuncionais, para a súa visión da historia construída a partir, esa si, dunha invención axustada á xustificación da España actual coas súas xerarquías e desigualdades internas.

Non existimos nin sequera na Idade media. É unha esixencia do guión escrito a posteriori para poder consolidar a idea de que España sempre existiu e de que nós sempre fomos tan subordinados como inexistentes politicamente. Para esa España inventada, sobrevida, construción moi específica que culminou na historiografía española, liberal e conservadora, do século XIX, Galiza é un furúnculo a extirpar, algo sobrante por molesto. A idea de España non é posíbel máis que sobre a súa anulación e as súas cinzas, sobre a censura e o roubo contra nós. Aínda referíndonos ao século XIV, é imposíbel explicar e entender o conflito entre Pedro I “el cruel” e Enrique de Trastámara, sen termos en conta o papel de Galiza e a súa clase dirixente. Mais os nosos estudantes son aleitados por libros de historia, na información sobre este conflito, sen a menor alusión ao noso país, bastión da lexitimidade petrista, nin sobre a alternativa atlántica, galego-portuguesa, que sustentaba a Pedro I fronte á nobreza castelá-andaluza, Aragón, Franza e o Papado. É unha iniquidade privar de coñecemento, censurar, máis de 130 anos de historia de resistencia, con todo tipo de violencias incluídas, de Galiza a deixarse dominar por Castela, con heroes e mártires similares aos escoceses ou irlandeses. Polo menos desde 1356 a 1483, esta traxectoria de rebeldía nacional e, moitas veces, popular, é tan indiscutíbel como eliminada ou, de tela presente, minorada, ridiculizada ou desprestixiada, iso si, desde unha perspectiva indigna e infantil, dun ideoloxismo antihistórico ,moitas veces manifestación de nula autoestima.

,Esta anulación histórica, esta “natural” ausencia do proceso histórico, limita e acomoda a mentalidade colectiva a unha concepción do mundo onde non existimos como suxeito colectivo: endexamais tivemos vontade de existencia política. Así vívese como natural tamén a nosa invisibilidade política nacional hoxe. Sempre foi deste xeito, parecemos crer. Comportámonos como se Galiza non existise, é a palabra que non ousamos dicir o seu nome, cando de política se tratar. Endebén, hai o substrato poderoso do patrimonio, da humanización da paisaxe, da nosa especificidade cultural e lingüística, que empurran para sinalar a nosa existencia, outra realidade, outra historia, alén loxicamente dos conflitos e problemas sociais e económicos que vivimos, ineludibelmente nosos. Porén, esta historia ignorada socialmente e censurada e agochada oficialmente é descoñecida e inaccesíbel? En boa parte, non. Houbo capacidade para reconstruíla contra vento e marea, con máis ou menos acerto. Xustamente, a recuperación da memoria histórica de Galiza apareceu no momento en que a negación e ocultación sobre nós converteuse en armas do Estado español, a través da escola, dos medios de comunicación escritos, do servizo militar, da erudición institucional e corporativa para conformar a idea de España. Este empeño recuperador fíxose, consecuentemente, desde a óptica de que Galiza era un pobo diferente, que tiña dereito á existencia, desde unha vontade científica ao servizo da verdade histórica e non da ocultación e da manipulación. Os seus alicerces están en Benito Vicetto, Manuel Murguía e López Ferreiro. O problema estivo e está na incapacidade para estes coñecementos históricos seren espallados socialmente. Faltaron sempre os instrumentos necesarios (escola, servizo militar, Universidade, institucións e corporacións, medios de comunicación, Igrexa Católica, poder político…) que lles desen cobertura. A modelización da conciencia nacional española, en base a un Estado=unha nación, desde inicios do século XX, si contou con poderosos medios para inocular unha visión histórica tan mítica como falsificada, que lle pasou unha grave factura de usurpación e anulación a Galiza, até límites de verdadeiro exterminio intelectual. Nada disto é así nin en Catalunya nin en Euskadi, malia seren nacións dominadas politicamente, pero non colonizadas. Só hai que observar a presenza da súa historia nos seus programas escolares e o papel que ocupa a investigación sobre o propio país nas institucións universitarias e científicas.

A outra eiva, intimamente ligada coa anterior, é unha suposta incapacidade conxénita de gobernarse, de gobernarnos por nós mesmos. Galiza por si soia non ten capacidade para nada. Mellor deixarnos levar, porque non nos fan máis que un favor coa nosa dependencia de España. Se verbo do coñecemento da nosa historia hai minorías máis coñecedoras e preparadas que hai 30 anos, o retroceso na crenza na nosa capacidade como pobo é preocupante. Sen dúbida, este recuamento colectivo sobre as potencialidades do país é produto da súa negativa evolución no terreo económico, demográfico, lingüístico e cultural, no eido material, nunha palabra. O proceso de inserción nun espazo global aínda maior, como o da UE, cunha dupla dependencia e subordinación e secuelas altamente negativas, non favoreceu para nada unha conciencia colectiva sobre os propios dereitos e intereses. Os procesos de integración vivíronse na conciencia como procesos de modernización no canto de vivilos como procesos de dominio e destrución que provocaren unha reacción apropiada. O resultado foi que, se hai trinta anos, o dominante era a idea de que Galiza estaba atrasada por mor dos gobernos de España que a maltrataban, agora é desentenderse da nosa sorte colectiva, esperando que a solución política veña de fóra, España ou a UE, ben por considerarmos que a nosa dimensión é irrelevante no mundo global, ben por interiorizarmos que non valemos nin temos capacidade ou vontade suficientes. Seríamos practicamente mesmo privilexiados por pertencermos a España e á UE. Viviríamos grazas á súa solidariedade. Curiosamente e en consonancia, tense producido unha mutación na actitude social galega respecto de Catalunya e Euskadi en relación co último cuarto do século XX. Entón había un sentimento maioritario de que tiñamos que ser como os vascos e os cataláns, había que emulalos, e mesmo, aínda que fose como aspiración ideal, no ámbito político. Hoxe moitos galegos e galegas mudaron en altofalantes da propaganda oficial española. Exercen unha españolidade escéptica, pero en grao dabondo, para anulalos e incapacitalos, aínda máis, na súa disposición a aspiraren a outras condicións de vida aquí e sermos alguén por nós mesmos. Á vez, silandeiramente, militan na hostilidade, ditada por España, contra os que teñen a ousadía de rebelarse contra o dominio. O anticatalanismo inxectado por causa da opción catalá a prol da capacidade de decidir resulta na Galiza tan patético como contraditorio coa súa propia esencia e a súa perspectiva de futuro.

Velaí un dos máis graves problemas políticos que temos como nación. Após máis de trinta anos de democracia e réxime autonómico, a lección aprendida, por falta de clase dirixente propia, por influencia hexemónica da ideoloxía que se inxecta a través de todos os instrumentos de colonización e pola evidencia do país non ter mellorado, senón máis ben entrado nun proceso de empobrecemento, sen perspectivas de futuro. Habituarse a ser unha provincia de España, conforme aos ditames, mandados e predicacións, da ideoloxía e política dominante, conduce a non termos nada que dicir nin nada que reclamar politicamente como tal pobo. Ás veces convértenos mesmo en laboratorio para probar medidas, na educación ou na política lingüística, por exemplo, a executar máis tarde noutras zonas do Estado. Cando nun período político longo, con esperanzas máis ou menos fundadas de avanzar, as cousas non mudan nunha orientación positiva, o desánimo e a desorientación agroman con máis forza. Chegamos así a unha característica moi acusada do noso comportamento político: unha dualidade entre valoración, espírito crítico ou hipercrítico e asunción dunha práctica consecuente ou apropiada á realidade na que se vive. Contra a opinión vulgar e estereotipada, na Galiza existe un espírito crítico moi espallado na sociedade, e mesmo hipercrítico en minorías relevantes. O problema non está no conservadurismo, malia o PP chegar a ter maiorías absolutas co 46% dos votos dos que votan. O problema está en que é un criticismo que, moitas veces, pretende ou aspira a moverse en parámetros de universalismo e cosmopolitismo, de sociedade avanzada, que se resiste a unha análise da situación específica de Galiza, cando desta especificidade derivan os conflitos e problemas permanentes, que provocan grandes e/ou constantes mobilizacións. Esta desnacionalización dos conflitos que se orixinan, en boa maneira, polo dominio que a nación padece vai acompañada dun individualismo escéptico e agora da crenza orquestrada de que toda política é corrupta e sospeitosa. Porén, o máis grave é a capacidade con que o sistema de dominio converte opresións e explotacións que sufrimos en demostracións de que non temos capacidade para vivir por nós mesmos. Xustamente os feitos que serían indiciarios da necesidade de nos rebelar e liberar, apostando pola capacidade de decidir, pola soberanía, transfigúranos, por arte de encantamento, en proba da nosa inanidade e inviabilidade. O sistema de colonización ten que facer do colonizado alguén que imite o colonizador para adoralo, e que, ao mesmo tempo, desde a presunción de que se pode aspirar a parecerse, asuma a súa futilidade, case a súa inhumanidade de partida. Galiza, na versión colonial, fica reducida á súa condición gastronómica e afectiva, familiar, condición ben primaria. A razón, a economía, a política, a historia, a cultura deben serlle alleas.

En canto á conciencia colectiva, a sociedade galega é unha sociedade colonizada. Non será nunca nada relevante se non enfronta este problema como unha parte substancial para a súa liberación social e para a súa viabilidade económica, para a normalización da súa vida cultural e da súa vida política. Meritorios, necesarios e conforme o contexto son os esforzos políticos nesta dirección. Só así faremos unha política avanzada e transformadora aquí. Padecemos un pouso histórico de opresión económica e de dominio político exterior, cunha específica dialéctica social entre clases no interior. Definir ben a primeira, explicar, evidenciar a segunda, e aclarar a terceira, son labores analíticas moi pedagóxicas e pertinentes para facer unha política axeitada ao que necesitamos. A conxunción das tres axuda a explicar a nosa peculiar conciencia de colonizados.

Sei que houbo e hai quen, desde a súa disposición a mostrarse moderno, español e europeo, para congraciarse co sistema dominante, ironiza coa aplicación a Galiza de teorías pensadas para explicar a realidade africana, por exemplo. Paga a pena dicir que todos somos seres humanos, que as opresións, cando teñen similitudes, como nas dúas eivas ou características da nosa conciencia colectiva analizadas, deben incardinarse nunha causalidade que as explique. Nestes dous aspectos son de aplicación a Galiza boa parte do que Amilcar Cabral e Franz Fanon, sen ir máis lonxe, teorizaron sobre os contextos coloniais. Un intelectual que logrou ser orgánico, o falecido Carlos Casares, formulou, unha vez liberado pola Constitución española de 1978, nun xornal de grande tiraxe e lexitimidade progresista española, como burla, a pregunta “¿Galicia, colonia o champoo?”. A tal pregunta responderei que non sei se é unha cousa ou outra, pero si sei que as dúas poden botarse á cabeza. Porén, sen dúbida algunha, a contundencia da nosa ignorancia histórica programada e asegurada con man férrea equivale a un auténtico lavado de cabeza, para ser máis exacto, de cerebro. A anulación de toda pretensión a decidir por nós mesmos, a valernos por nós, non pode explicarse máis que por doses acumuladas de intoxicación paralizante, derivadas de arumes ambientais con arrecendo fraudulento ou olor fétido, cheiro mareante como para apampar. En todo caso, e o máis importante, facer política na Galiza e para o pobo galego esixe ter presente como superar e combater estas dúas eivas ou características, ou polo menos non agravalas.