Árdenos o eixe

Estou a escribir este artigo cando xa empezaron a arder os montes. O de sempre. Este ano o lume madrugou. Tivemos un inverno de poucas bágoas, e en canto chegaron os primeiros días de calor aproveitounos Vulcano para quentar a forxa. Despois de tantos anos convivindo coa praga dos incendios chegamos á conclusión de que se apagan mellor con rogativas ca con cartos. Fixeron máis as pingueiras caídas por San Lázaro en Verín que as brigadas mobilizadas para combater as lapas na comarca de Monterrei. Os gobernantes culpan aos terroristas de prender a mecha. Os que aspiran a gobernar, da incapacidade dos que están gobernando. Sempre igual. Aló polos setenta -do século pasado, claro está- Vigo apareceu sementado de pasquíns coa seguinte lenda: "¿Quen queima o monte? A UPG". Xa daquela o partido nacionalista collera nome, e iso que aínda non fora bautizado co sangue de Reboiras. Nerón non o acusou da queima de Roma porque lía pouco e descoñecía o seu ideario político. Pero deixou bos seguidores na actual Galiza, que tocan a lira igual ou mellor ca el, e buscan na UPG militantes para botar ás feras. Visto que o monte non arde por culpa de terroristas, e que a billa da mangueira de apagar está no ceo e non na terra, o mellor remedio está nas rogativas. Lembro as que se facían na miña parroquia sendo eu neno, e cando as colleitas corrían perigo de morrer de sede. O crego ía esparexendo auga bendita co hisopo. Ao mesmo tempo, entoaba solemnemente unha ladaíña de nomes -supoño que de santos- e despois de cada un deles os fieis coreaban: "Te rogamos audi nos". Coido que entre os invocados estaría S. Pedro, polas chaves, e Sta. Bárbara, polos tronos. Non o sei. A quen recordo e a Sta. Leocadia. Pois ben; as modernas rogativas -pois iso parecen as manifestacións convocadas para combater o lume- debían encabezarse cun cartaz no que figurase a seguinte lenda: "Santa Leocadia, sálvanos". Invoquemos tamén a San Bartolomeu, por seren os incendios competencia do seu departamento. Porque, ¿a quen lle imos esixir senón? ¿Aos pirómanos? ¿Aos brigadistas que expoñen a vida na extinción. Atopando as causas encontraremos as medidas para acabar co problema. Máis adiante verémolas.

A forestación non empezou cos plans de ICONA. Primeiro foi o bosque, antes de que a fraga e o mato fosen domesticados pola agricultura. Cando menos debía haber carballo en abundancia, aténdonos ao que os historiadores contan, mesmo que da súa pluma saian máis trolas ca da miña. Se o pan de landra era o alimento preferido do íncola castrexo, debemos deducir que a árbore que a prehistoria nos legou debía abundar naquela época. Lume tampouco faltaría, presente permanentemente no remol das lareiras, xa que sería custoso recuperalo cada vez que se precisaba, vendo os isqueiros rudimentarios que utilizaban. Pode ser que por iso non houbese fumadores. Tolos nunca faltaron, e daquela andarían soltos. Pero serían poucos os que lles dese pola piromanía, polo incómodo que resultaba trasladar a chispa desde o fogar ao souto. E non había incendios, existindo tanto que queimar e valéndolles aos moradores da citania as brasas do monte para cazar o porco bravo xa cociñado. Que eu saiba, Estrabón non fala deles, sendo un escritor tan remirado nos seus apuntamentos históricos e xeográficos.

Veñamos a épocas máis próximas. A dos tempos nos que a agricultura era unha actividade da que aínda se vivía no rural. Ademais dun medio de sustento era obra de artesanía. Había leiras para as patacas e agras para o millo e o centeo. A herba estaba no prado e no toxal o toxo. Non se lles permitía permanecer por moito tempo na foresta. Onde non entraba a fouce penetraba o gando, á procura do pasto tenro que xermolaba debaixo do arboredo. Viaxaba eu desde o Barco de Valdeorras no tren que viña de Madrid. Sería polo mes de maio, pois a primavera acababa de vestir os toxos de amarelo, e as chorimas e a flor das xestas facían unha verdadeira orxía de cores nos montes próximos á vía. Unha señora -pola fala e o descaro madrileña- de súpeto ergueuse do asento exclamando: "Por qué permiten aquí meter las vacas en los jardines!" Debía ser a primeira vez que pisaba terra galega. O xardín era un toxal no que dúas xovencas daban conta do céspede fresco que nacía entre as matugueiras. ¡Que tempos hai que desapareceron as vacas dos xardíns, das cunetas das estradas, do pastoreo aberto! Hai moito que os rapaces xa non botan o gando despois de vir da escola. A pouca facenda que nos foi quedando metérona no gueto, recluírona nas granxas. E despois queixámonos de que o campo arda. Cando desaparece o animal e a fouce do labrego o seu lugar é ocupado polo fogo.

Vou parar. Mentres repoño folgos quero levar o lector de paseo polos arredores da miña aldea. No Trulleiro, ao pé dunha veiga que alternaba a folla de centeo coa de millo, nace un regueiro que nós coñecemos co nome de Bicoña. Anos atrás inda era alguén. Agora foise esmirrando, e máis ca regato parece o mexo dunha ovella. Perdón, o pis dunha ovella. Antes de chegar a Reguenga, a aldea que está á distancia dun asubío do lugar onde abrolla o manancial, o Bicoña vai dando de beber aos lameiros de Loucía, Andrade e Sabariz. Na Reguenga cambia de categoría e de nome. Pasa a chamarse o río Lavandeira. É certo que engorda un pouco coas aportacións do Rial, pero non acho xustificado un ascenso tan repentino. De aquí para abaixo, até a desembocadura na pequena foz de Xubín, antes ía movendo o rodicio de varios muíños, na actualidade todos desaparecidos. Entra no Miño coma esmoleiro de pedir polas portas, onde é recibido sen a deferencia dispensada a outros afluentes. Entre eles, o Barbantiño ou o Avia, por citar só a parentela fluvial máis próxima do Lavandeira.

No máis alonxado dos muíños, o da Fareixa, era no que nós nos serviamos, onde levabamos a moer o gran. Non coido que fose por melloras na maquía. Tal vez por contar cunha moa de pedra albeira, que facía mellor fariña. Ou tamén por máis rápido servizo. Algo a ter en conta, pois xa o cantar nos di que había muiñadas que duraban unha semaniña enteira. Un tubo forzado, cunha caída de máis de cinco metros, metía embalada a auga na turbina, o que lle permitía a este muíño dar abasto a unha maior demanda. Na miña casa traballaba un criado, chamado Antonio pola pía bautismal e Pichín polos veciños. Rexo, traballador, de moito corazón e pouco siso. Algo toleirán. El, entre outros labores corría coas moendas. Tarefa liviá pois era a besta a que cargaba co saco e co xinete. Ademais, permitíalle ao criado darlle uns moxetes a unha moza de Vilarderrei amiga de muiñadas. Unha noitiña, despois de retornar da Fareixa, con moito sixilo levoume á eira do lugar. Desde alí abríase, e aínda se abre, un amplo horizonte cara o sur. "Mira como arde -díxome o Pichín- Acabo de prenderlle lume ás moreas de follas que hai na Ermida". Brillante espectáculo, digno de Nerón. Como a electricidade non chegara nin había alumado publico, en canto caía a noite as aldeas e os camiños mergullábanse nas tebras, tan mestas que o seu negror non se alteraba coa luz dun candil que saíse pola fiestra dunha cociña. As chamas da Ermida erguíanse maxestosas, abrindo unha pantalla luminosa ao pé do monte do Santrocado. Unha marabilla para os rapaces que non tiveramos ocasión de probar o cine. Ao outro día todo eran cinzas. Nada de incendios forestais, aínda que árbores había abondo.

Perdoade o arrodeo que pegamos para dar cun incendiario. Non quería metelo a pelo dentro do artigo. Pola noite había que alumarse con fachicos para non tropezar con pedras nin con silvas nas corredoiras. Que llo conten á xuventude, que tiña que atravesar congostras para mocear. Os mellores idilios eran os que empezaban despois do anoitecer. Moitos dos nosos devanceiros, os primoxénitos, son fillos espurios desa hora propicia para arrularse. Cando non había claridade de luar, retornaban os mozos cos fachicos acesos. Da palla saltaba un ronsel de voallas, que deixaban muxicas chocando na beira dos camiños. Non apareceran por aquel entón os trebellos teledirixidos que queimaban os montes nos tempos de Romay Beccaría. Pois, a pesar de fachicos, voallas e ardentes amores non eran motivo de alarma os incendios forestais. Se algún se producía carecía de importancia. Nin cinceiros había para desfacerse das cabichas. Os cigarros de picadura soltaban máis faíscas ca pedras de afiar, e nunca deron orixe ás desgrazas que hoxe lles apoñen. E non falemos xa das borreas, das que non se podía prescindir na agricultura tradicional. As brasas que producían estaban varios días queimando e roendo maleza para, convertida en cinza, dar fertilidade ás bouzas. E non había incendios.

O relatorio de antecedentes que desmontan as teorías aducidas polos gobernantes sería longa. Todas para ocultar que o lume avanza cando a agricultura e gandaría retroceden. As partidas orzamentarias gastadas pola Administración durante un lustro queimaron moitos cartos e apagaron poucas chamas. Empregáronse brigadas en traballos propios de sepultureiros. De enterradores do agro. ¡E despois falan todos de economía produtiva, cando na práctica se orienta á máis improdutiva: a de bombeiros! O cambio de nome da Consellería de Agricultura non é intrascendente. Significa substituír o espazo pola actividade nel desenvolvida. Medio Rural igual vale para fomentar cultivos que para protexer a conservación do xabarín, ou converter en casas de lecer e de turismo as abandonadas polos labregos. As nosas aldeas levan trazas de seren os castros do futuro. No meu concello, o lugar de Ventoselo foi adquirido xa por unha tribo de budistas. No nirvana está a salvación. Algúns apeiros, usuais durante a miña infancia, xa son agora pezas de museo. Non pola modernización da ferramenta. Por falta de funcionalidade. Seguindo por aquí, a Consellería de Pesca vai ser a de Medio Mariño, e, para que non haxa envexas, a de Industria a de Medio Urbano. E -¿por que non?- ao Presidente da Xunta podémoslle dar o cargo de presidente dunha asociación de veciños.

Podiamos perdoarlle ao lume a roza feita nas fragas do Eume, onde profanou o santuario vexetal da nosa flora. Fragas que eran a Capela Sixtina do bosque galego. ¿É miña ou roubei esta figura? Hai outra similar. A que os arqueólogos aplican ás covas de Altamira. Iso si, se pasase primeiro polo edificio de San Caetano. Quedan alí máis toxos e codesos que na serra da Martiñá. O Parlamento Galego recibiu nos primeiros meses da súa andaina a visita de mandatarios rexionais franceses. Despois de explicaren o funcionamento da institución que representaban, un deputado noso comentou: "¡Que grandes deputacións teñen alí!" Tras trinta anos de autonomía, cando exportemos as experiencias galegas, os suízos e alemáns poderán imitar os avances nosos convertendo os lander e cantóns en xuntas de veciños.