A revolución do mato

Rediculizaba nun artigo anterior o cambio de nome da Consellería de Agricultura polo de Medio rural. Parecíame a min que era infravalorar a súa función, diluíndo unha actividade económica no espazo onde se desenvolve. A defensa dunha emenda presentada por un militante no último congreso da UPG servíume para reflexionar e xulgar incorrecta a miña interpretación. No campo, ademais da agricultura, estreitamente ligada a ela está a silvicultura e a gandaría. Non corrixo, pero remendo e amplío a miña argumentación inicial. En Galiza, as tres modalidades de explotación campesiña foron tradicionalmente unidas. Son explotacións mixtas. A leira precisaba do mato, convertido en estrume na corte dos animais. A vaca, ademais do leite turraba do carro e do arado, e servía para complementar a economía de autoconsumo cunha vitela moi valorada no mercado. A ramaxe das decotas quentaba a lareira dos fogares, e a árbore, pasada pola serra, suministraba madeira para construír e facer reparacións na casa. O cemento fai pouco aínda que substituíu as trabes de carballo. Por iso, nas partillas entre os herdeiros procurábase que todos levasen un anaquiño de cada cousa. Así se chegou ao extremo, cando a prole era extensa, de converter algunhas fincas en simples cadabullos. Compre ter de todo, decían os vellos, criterio que chegou a distorsionar os efectos de moitas concentracións parcelarias. Hai outro aspecto pouco estudado polos expertos en minifundios. O tempo empregado polo labrego no traslado dunha parcela a outra excedía moitas veces ao traballo produtivo. Resumindo, que a aldea e o casal buscaban sempre as tres dimensións económicas da terra.

Estou falando, visto é, da agricultura tradicional, a única que aínda predomina. O que queda dela. A que non entrou no cemiterio da man do seu patrón está na porta agardando o enterrador. Pero convén pór en escena algo que se cadra xa pasou á historia. Agás algunhas zonas -o Ribeiro por exemplo- non existen aquí terras de monocultivo. Segundo os microclimas e condicións edafolóxicas predominan distintas especialidades produtivas. O que é común en boca popular válenos para destinguir matices. A dote dunha moza casadeira na montaña medíase polo número de vacas. No Ribeiro, polos moios de viño da adega familiar. O que é de botar ao pote había que procuralo na horta o na propia veiga. Pero existen obrigas económicas que non se saldan con trocas en especie: pagar tributos, estudar un fillo, aboar a minuta dos avogados, en liortas a cotío por cuestión de estremas. Os bufetes mellor retribuidos sempre foron os abertos en vila de caciques, por cobraren por duplicado: do demandante e demandado. Por iso había que buscar os productos máis apetecidos polo mercado para convertelos en moeda. Na Limia coido que era e segue sendo o centeo e a pataca. No Ribeiro o viño e na montaña os xatos. Desgrazadamente, moitas veces eran os xamóns do porco os sacrificados. Para compromisos de pouca monta abondaba coa corta dun piñeiro, cando esta árbore servía aínda para sacar a un labrego dun apuro. O carballo e a carballa (non se me acuse de sexista), xa perderon agora a partida co cemento e co butano, expulsados da construcción e da cociña. ¿De que nos serven? Podían ser ornato de alamedas, pero as progresías municipais prefiren especies procedentes do Xapón.

Diredes que escribo ao ditado da nostalxia. Certamente. Non é señardade. É coñecer a onde queremos ir sabendo de onde vimos. Se hai uns anos lle pedísemos a un campesiño que nos concretase o seu metier, de labrego, silvicultor ou gandeiro, miúdo apuro. Collería a boina, retorceríaa e rañaría a testa: "Home, non che sei. Teño un leiro de millo e outro de centeo, catro vacas e unha carballeira, ademais dunha horta de verduras ao pé da casa. Olla, ¿e que é iso de silvicultor? Apúntame onde che praza, pero que non me suban a contribución". A ocupación de gandeiro (especialista en gandos) é de recente creación. Vén desde que desapareceu a rubia e meteron a frisoa en celdas de castigo. Antes, con cinco marelas vivía unha familia. Agora, a vinte vacas o único que lle podes sacar do ubre é a venda da cota, pois o leite xa lles sae dos tetos desnatado. Son os adiantos, a modernización e o progreso que nos trouxo consigo o Mercado que lle chaman Común, pero que nunca tan privado foi. Por fin chegou. Chegou a revolución agraria iniciada polos Irmandiños. Na miña aldea, en Loucía, desapareceron as galiñas e xa entran os xabarins na casa sen pedir permiso nin petar na porta. Estamos en democracia e non se debe reprimir a liberdade do animal. ¿Poñédelo en dúbida? Na aldea de Xinzo, próxima á miña, todos os veciños foron investigados por dous tricornios por mor dunha churrascada que fixeran cun suíno que pillaran destrozando un eido de patacas.

A especialización gandeira simplificou a diversificación do agro, e tamén a variedade da facenda. Antes, gando miúdo non abundaba. Algún rabaño, non moitos, pois á ovella dánselle mellor as terras de secaño. Cabras había algunhas, para aproveitar as raíces dos solos áridos. Teñamos en conta que é un bóvido que tira a camélido, e apáñase mellor no deserto ca na ribeira. O boi sempre foi un animal de carrexo, de moita forza pero pouca habilidade. A chegada do tractor mandouno ao matadoiro antes de chager á maior idade. O que corren na vila de Allariz é dos que sobran na festa do San Fermín. Por iso levan os allaricenses o pano vermello dos pamplonicas. O mesmo dá importar aceite que copiar costumes. Para divertirnos, xa tivemos que traer a festa da cervexa desde Munich. ¡Así nos vai! O máis penoso é o que a modernización fixo coa vaca. Sacouna do campo e amarrouna en granxas. Chapodoulle os cornos e quitoulle o mulime onde durmía. Ou sexa, fixo do animal unha máquina de producir leite. E agora que sobra, por telo expulsado do mercado os excedentes europeos, a frisoa non pode saír do curro por medo a costiparse. Tampouco sabe turrar do arado. Nin sequera no mercado pode competir, en comparanza coas rubias que levaban no padal a denominación de orixe. Especializárona tanto que fixeron dela unha nulidade. Igual que os mecánicos caricaturizados por Charlot, que non sabían máis que apretar parafusos. Galiza debía ser máis agradecida coa vaca enxebre, a rubia que durante séculos foi o animal totémico do país. Non atopei ningunha escultura dela. Chicago esculpíu a figura do boi nas súas rúas, unha cidade na que o animal entra para morrer e non para pastar.

Hai xente que interpreta o campo polas películas do Oeste. Dirá, por tanto, que a agricultura que describe a miña pluma pertence á prehistoria. Visto é, xa que resulta anacrónico comparar explotacións agropecuarias de medio millón de acres con outras que se miden por ferrados. A cámara que cruzou os Apalaches para filmar o wéstern era filla da mentalidade ianqui. Amiga do latifundio, escola na que se formou o espírito capitalista. ¿E como foi posíbel, pregunto eu, facerse con facendas tan extensas? Pois, supoño, primeiro disparando o rifle para matar indios. Despois, desenfundando o colt para eliminar competidores que se opuñan á expansión do rancho. Enténdese mellor a Marx vendo Os sete magníficos ca lendo o Capital. A causa da nosa desgraza foi que cando aquí chegaron os celtas non había indios que matar. Acordaron entón, como bos irmáns, repartir as terras, e así se chegou á excesiva parcelación das mesmas. O capitalismo vén do latifundio. Do minifundio, o comunismo. Dunha maneira sinxela a nosa historia estanos marcando o rumbo político a seguir. Bo consello para os que actualmente queren facer partido pero non atopan teoría coa que o encher. Non queremos rifles nin pistolas. Que o demo llas cargue para que se maten entre eles os que disputan a posesión do latifundio. Sempre naceron as guerras da avaricia ou do estómago.

Pero, sen saír do oeste americano, atopamos modelos agrícolas semellantes ao noso. Houbo algunhas cámaras, as máis sensíbeis, que en lugar de rodar vaqueiros a galope metéronse nalgunha choupana para historiar a vida dos seus moradores. Nelas acharon labregos coma os nosos. Matrimonios novos, con dous meniños coma dous caraveis. Ao pé da casa, un anaco de horta para leituga, repolo e tomateiras. Unha vaca que daba leite para os nenos e o queixo. Un cabalo, que ademais de turrar do arado que decruaba a terra na que se facía a sementeira de cereais tiraba da carreta cando había que trasladarse á vila ou asistir aos oficios relixiosos dominicais. Matrimonios labregos e felices, mentres non pasaron por alí os pistoleiros do latifundio disparando aos homes e violando esposas. Milleiros de caravanas fartáronse de carrexar migracións masivas entre Indiana e California. Eran familias que buscaban terras para vivir e non para explotar. Pero esta agricultura, a da terra como posesión e non como propiedade, é a que recorría a vertente atlántica europea, desde Noruega a Santarem. Xa no Alentexo era outra cousa. En América, os pistoleiros do latifundio procedían do oeste. A nós, aos galegos, chegáronnos primeiro por levante, e ultimamente tamén nos disparan polo norte. A solución, botarse ao mar ou pasarse a Portugal.

É certo que esta agricultura, de aparencias bucólicas, serve hoxe para un cromo pero non para comer. Estou de acordo. A revolución industrial, de rebote, inducíu unha profunda transformación do agro. Quitoulle brazos e compensouna en máquinas. Aumentou en produtividade e penetrou en terreos anteriormente incultos. Se non serven de exemplo as Landas francesas, para confirmalo están os polders holandeses. Foi Ortega, mellor literato ca filósofo, quen espuxo unha teoría da que eu extraio a súa idea para darlle a miña forma. O carácter francés foi o que modelou á súa terra. Foron os páramos ariscos da meseta os que modelaron o espírito do español. Crucemos Europa de norte a sur. Non hai terrón aproveitábel que non recibise a visita da ferramenta agrícola. Milleirais, xirasois, agras de trigo e de centeo, pradeiras verdes nas que pace a setea o gando. Aquí, as leiras abandonadas polo sacho foron invadidas polo mato. Mellor ca min expresouno quen fora Ministro de Agricultura en Grecia nunha reunión no Parlamento de Estrasburgo. A UE non está por potenciar senón por liquidar a agricultura nos países de nova incorporación. Éche o que temos. Non é algo casual. O que está pasando é a crónica dunha morte anunciada. A Europa que nos prometerá a revolución do agro o único que nos trouxo foi a invasión do mato, imposta polos pistoleiros que chegan desde os latifundios do norte. Os pistoleiros enviados polo capital. Polo de agora matan homes. Non tardarán en violar mulleres. ¡Coidadiño! Parece que a cepa resiste aínda a invasión. Que non se fíe. Que mire para os seus veciños e poña as follas de remollo. En canto acabe de pelar o gando a navalla barbeira vai entrar na viña.