A españolización de Galicia a través das procesións

A profusión de imaxes e procesións que, en poucos días, van encher as rúas das cidades e vilas españolas son unha das consecuencias do concilio de Trento, inaugurado cun banquete no que participou Filipe II e no que se serviron 150 pratos diferentes, o que fala do bo dente que tiñan aquelas eminencias reverendísimas. Se o noso rei se escandalizou de que os cardinais de Trento e de Augsburgo se dedicasen logo a bailar coas damas, curioso método para implorar a axuda do Espírito Santo na apertura dun concilio, máis lle admirou que no Entroido de Bruselas bailasen tamén as monxas e “sin vergüenza”. Amigo Filipe, non hai como viaxar para abrir os ollos.

Trento impulsou a creación de imaxes que, fronte á austeridade da reforma luterana, mostrasen e fixesen cribles as verdades da Igrexa. O papel que debían cumprir era propagandístico, algo que Bernini, de formación xesuítica, entendeu perfectamente. A Semana Santa converteuse nunha teatralización didáctica e nisto xogaron un papel moi importante as ordes mendicantes, sobre todo os franciscanos, que, se moito antes xa tiñan espallado as figuras do presebe de Belén -que logo cada pobo interpretou e multiplicou segundo a súa idiosincrasia (pensemos no caganer catalán, de creación impensable en Galicia)-, espallaron agora por toda a Península a plasmación teatral dos diferentes pasos ou escenas da Paixón de Cristo. Cada imaxe ou agrupamento de imaxes é un paso, é dicir, unha escena da Paixón. Non foron feitos para permanecer estáticos nunha igrexa ou convento, senón para seren contemplados na rúa desde todos os puntos de vista. Estamos nos séculos XVII e XVIII, nos que a teatralidade o inunda todo: a literatura, a arquitectura, a pintura, a música, a escultura e mesmo os xogos.

As ordes relixiosas, entre elas dominicos, carmelitas e, sobre todo, franciscanos a través da chamada orde terceira, composta por segrares de ambos sexos, tiveron unha enorme influencia tanto no rural como nas cidades, debéndose a eles, entre outras moitas cousas, os viacrucis pétreos que ascenden a certos outeiros ou capelas e que coñecemos ben en Galicia. Pero fixeron moito máis, xa que potenciaron e crearon confrarías e irmandades, e estas, á súa vez, impulsaron as actividades da Semana Santa. Enorme poder, mesmo económico, tiveron moitas confrarías; pero como este non é o tema do artigo, direi unicamente, a xeito de anécdota, que, en ocasións, chegaron a rexentar casas de prostitución. Iso si, para poder facer boas obras. Poño tan só un exemplo: unha confraría de Valladolid (estamos a cabalo dos séculos XV-XVI) chamada “Cofradía de la Consolación y la Concepción”, nome neste caso moi acaído, recibiu en doazón a rexencia do prostíbulo para, cos beneficios obtidos, axudar aos gastos do hospital que tamén rexentaba. Había por alí outras mulleres de vida disipada traballando por libre, e esta confraría meteulles un preito para que se incorporasen ao seu bordel, xa que, coa competencia, “se menoscababan los intereses” da confraría. Por esas mesmas datas, o rexedor de Pontevedra, Jácome Rodríguez, decide edificar catro casas encostadas na muralla, entre a Porta de Trabancas e a Torre dos Abades, para acoller e afastar as putas dos homes casados e das súas mulleres. Eran outros tempos.

Igrexa secular, ordes relixiosas e confrarías espallaron o gusto polas imaxes e as procesións da Semana Santa; pero cada pobo recibiu e aceptou isto, pasándoo pola peneira da súa propia cultura. Resulta evidente que non pode ser igual o que impulsen uns sevillanos que uns segovianos ou uns ourensáns. Unha cousa é a relixión universal, cunha doutrina idéntica para todos, e outra é a relixiosidade popular, na que cada pobo manifesta as verdades permanentes e inmutables da primeira (aínda que cada certo tempo tamén a Igrexa fai mudanzas) a traveso da súa propia sensibilidade que impregna a totalidade da súa cultura. Se concordamos que a cultura galega é distinta da andaluza, da castelá e da canaria, teremos necesariamente que concluír que a relixiosidade popular galega, modelada pola súa cultura como un ingrediente máis da mesma, é diferente da relixiosidade popular das outras terras citadas. Por iso, a nosa Semana Santa era, foi ao longo de séculos, moi diferente da doutras zonas de España. Se a relixiosidade popular castelá responde á dunha terra de místicos, como Santa Teresa ou San Juan de la Cruz e dá uns resultados estéticos caracterizados polo patetismo e a dor de Gregorio Fernández (galego de Sarria, pero educado plasticamente e residente sempre en Castela), a do pobo andaluz, novo e en contacto con xentes distintas en etnia, fala e relixión, dará un carácter aberto e unha plástica amena, agradable, de cristos vivos, case sen sangue, como o da Clemencia de Montañés. A relixiosidade do norte, e concretamente a de Galicia, é unha relixiosidade intimista, tranquila e sen estridencias e, en consecuencia, así vai ser a súa Semana Santa.

En Galicia tamén se teatralizaba, facendo sobre todo Desencravos e Encontros, non só nas zonas que hoxe teñen sona, senón en cantidade de vilas, como na miña de Porto do Son. Pero sempre e en todas partes se ía ás procesións coa cara descuberta e non existían nin cornetas nin tambores nin bombos. Principiou todo este batifondo a mediados do século pasado, no máis duro do franquismo e nin hai que recordar quen controlaba daquela a cidade de Ferrol... e o resto. A xente di que todo vén de vello, os historiadores sabemos o que iso quere dicir e procuramos poñer datas aos feitos.

A mudanza produciuse en plena época franquista, cando o nacionalcatolicismo, o cesaropapismo decidiu que había que españolizar, uniformar as diferentes partes do estado. Baixo Franco, a festa eran os touros e o único folclore o andaluz, máis ou menos modificado ou deturpado, que as autoridades se preocuparon de elevar a distintivo e esencia do español. As manifestacións culturais das diferentes nacións e rexións españolas foron sibilinamente esfumadas e eliminadas pola maquinaria franquista dirixida durante unha boa época por Fraga Iribarne, galego el coma Franco, Rouco Varela e tantos outros arribistas descastados. Por suposto, para poder facer esta mudanza cultural precisaron da colaboración dos sipaios, conscientes ou non do que realmente estaban e están a potenciar.

Florentino López Cuevillas, o noso grande arqueólogo, escribiu en 1969 (hoxe é menos perigoso facelo) contra a chegada das “saetas”, que xa tentaban penetrar en Ourense, e dilles que ata as lousas das rúas se escandalizan delas: “Marchaos saetas, con caras de gitanas, a vuestra tierra andaluza, y no vengáis a meteros donde no podéis vivir. Que no se vieron nunca palmitos en la orillas del Miño, ni tojos en las del Guadalquivir”.