Os conceptos claves para o entendemento do conflicto do Sáhara Occidental

Unha maneira diferente de abordar, de forma rápida, os caracteres dun conflito como o que enfronta ao independentismo saharauí e a Marrocos no Sahara Occidental, que se veu prolongando, sen alcanzar solución algunha, por espazo de corenta anos, consiste en apuntar algúns termos crave ao redor dos que centrar unha información actualizada e breve da problemática que rodea a este silenciado enfrontamento.

Ao redor deles iranse debullando algúns dos argumentos, despropósitos e intereses que contribuíron a un dos máis evidentes fracasos das Nacións Unidas e a prolongar o sufrimento e a dor dunpequeno e sufrido pobo do deserto sahariano: os nómades saharauís que habitaban as terras do Sahara Occidental.

Colonialismo/descolonización

O contencioso xurdido ao redor da reclamada independencia do Sahara Occidental é un dos residuos pendentes da repartición colonial, consecuencia dos acordos tomados na Conferencia de Berlín de 1884, na que se acordou que, para garantir o desenvolvemento dos diferentes territorios de África, as potencias europeas verían recoñecido o seu dominio sobre as distintas zonas do continente, a partir do recoñecemento dunha presenza real e efectiva, equivalente a unha posesión das mesmas. O confesado proteccionismo que se pretendía exercer era a xustificación para asociar á metrópole os diferentes enclaves ocupados e beneficiarse da explotación dos seus recursos en detrimento de as poboacións nativas, inxustamente desposuídas e sometidas.

Na mesma establecéronse as condicións para unha inmediata repartición da maior parte do continente africano entre as diferentes potencias europeas . Unha situación que posibilitou que España, cuxa potencialidade política estaba en claro declive, e participante na devandita reunión, esforzásese bpor conseguir unas posesións precarias que se limitaron á zona norte de Marrocos (o chamado protectorado español), a un minúsculo enclave nas costas atlánticas marroquís chamado Sidi Ifni, a unha franxa de deserto situada fronte ás costas das illas Canarias que se denominou Sahara Occidental e ao territorio continental da Guinea Ecuatorial, situado na zona meridional do golfo de Guinea, xunto ás illas de Bioko (Fernando Poo), Pagalú (Annobón) e Corisco.

No contexto da Segunda Guerra Mundial iniciarase o proceso de descolonización africano, a partir da independencia do Líbano e Siria en 1943, que atopará a súa lexitimación e ratificación internacional desde 1960 a partir da aprobación solemne, por parte da ONU, da Resolución 1514/XV coñecida como “Declaración de Garantías de Independencia para as Colonias e os Pobos”. Un acordó apoiado por oitenta e nove países, sen ningún voto en contra. E que contou coa abstención doutros nove; un deles, España.

Un ano despois, en 1961, o mencionado organismo internacional constitúe o Comité Especial de Descolonización, hoxe incorporado ao organigrama como IVª Comisión da Asemblea Xeral, que deberá velar polo mantemento da legalidade e o dereito e supervisar o proceso de concreción e execución en relación cos procesos de descolonización e independencia pendentes.

Na actualidade, os chamados territorios non autónomos ou pendentes de descolonización recoñecidos polas Nacións Unidas son un total de 17 dos que quince se achan, ainda, en poder das súas antigas potencias coloniais (Inglaterra, Francia e Estados Unidos) e outros dous considéranse irregularmente transferidos: o pequeño arquipélago de Tokelau, entregado por Inglaterra a Nova Zelandia; e o Sahara Occidental, entregado en 1976, por España, a Marrocos e Mauritania e, actualmente, ocupado militarmente (que non anexionado) polo reino marroquí. Este é, igualmente, o máis extenso dos territorios cuxo proceso de independencia segue pendente.

Desde 1960 ata hoxe a comisión encargada de supervisar os procesos de descolonización pendentes, das políticas especiais (dereitos humanos) e do mantemento da paz seguiu incluíndo ao Sahara Occidental entre os obxectivos pendentes e instando os organismos dependentes das Nacións Unidas á procura de vías para a súa resolución. Un proceso aprazado e posposto por demasiado tempo, corenta anos xa, como para que non sexa considerado un notorio fracaso da comunidade internacional que debería constituír unha preocupación de primeira orde e un motivo de vergoña colectiva ante a evidente incapacidade demostrada para materializar a súa desexable conclusión.

Nos momentos previos ao abandono do Sahara Occidental por parte da administración española, e no contexto dun plan para a autodeterminación do territorio proposto por España, visitou a rexión e os países da contorna unha Misión Visitadora da ONU, integrada por representantes de Costa do Marfil, Cuba e Irán, e recomendou unha inmediata descolonización do territorio; algo que non puido plasmarse polas estratexias e intrigas políticas auspiciadas por Mauritania e Marrocos, coa complicidade dos gobernos francés e estadounidense, e atendidas e canalizadas polo mesmo estado español, que dicía apostar pola autodeterminación do territorio. Unha flagrante contradición explicable no inestable contexto político da degradación do réxime franquista e a enfermidade e morte do ditador; e cuxa resolución segue dilatándose sen prazo algún.

Estado español

No último cuarto do século XIX impúlsanse en España diversos intentos para crear sociedades que favorezan as expedicións e traballos xeográficos que sustentan os proxectos colonizadores xurdidos en toda Europa. Ese proceso permite a creación, en 1883, da Sociedade Española de Africanistas e Colonistas cuxaprimeira iniciativa é a de financiar, ao ano seguinte, unha expedición dirixida polo militar Emilio Bonelli co obxecto de crear tres factorías: na baía de Río de Ouro, a enseada de Sintra e o Cabo Branco ás que se denominaría Vila Cisneros, Porto Badía e Medina Gatell, respectivamente. O seu dominio do árabe e a súa habilidade diplomática permitíronlle conseguir os acordos necesarios para a construción de edificacións nos tres enclaves e o consecuente recoñecemento internacional do protectorado español do Sahara Occidental.

Unha instalación máis virtual que efectiva que non supuxo senón a firma de novos acordos pero que non significou nin a consolidación efectiva dunha zona de dominio superior a eses mesmos establecementos cuxa expansión e consolidación nesa franxa costeira non se materializa senón con ocasión do goberno do territorio polo capitán Francisco Bens quen, en base a unha política de acordos, estende a zona de influencia ata Tarfaya (Vila Bens) polo norte e A Güera no sur.

Non será senón durante o Goberno da República, en 1934, cando se consolide a ocupación militar do territorio do Sahara, co establecemento dunha serie de postos militares que delimitaban a súa fronteira interior e o control efectivo de Ifni polo coronel Capaz, ao que acompañaba unha expedición científica a cuxo fronte se atopaba o xeólogo e profesor Eduardo Hernández-Pacheco. Unha instalación e reforzo da presenza militar que contou coa complicidade interesada de Francia, que dominaba os territorios lindeiros e, con ese incremento da presenza española, posibilitábase terminar os enfrontamentos armados que viña mantendo con algunhas tribos saharauís lideradas pola liñaxe do Chej Ma El Ainin desde o intento de conquista do sultanato de Marrocos polo seu fillo Muley Ahmed El Heiba, o chamado Sultán Azul, en 1912. Os franceses impediron ese intento e repuxeron ao antigo sultán alauita mantendo reiterados enfrontamentos que só cesaron cando os rebeldes saharauís comandados por Merebbi Rebbu, irmán do anterior, refuxiáronse no territorio controlado polo exército español finalizando a longa contenda.

Nos anos seguintes a fundación da cidade de El Aiún, actual capital do territorio, e o descubrimento e primeira explotación do xacemento de fosfatos de Bucraa que supuxo o maior depósito de fosforita coñecido en todo o mundo cunha reserva estimada, na actualidade, de 5700 millóns de toneladas, potenciaron unha activación económica que se incrementou co fluído circuíto comercial que se creou entre a zona franca das illas Canarias, o Sahara e os seus países limítrofes. Un cambio que, nos anos previos ao abandono do territorio, significou un indiscutible incremento da renda per cápita e propiciou a instalación no mesmo de colonos procedentes da península e, singularmente, do arquipélago canario.

Ese crecimiento coincide con la finalización de la breve pero intensa guerra de Ifni/Sáhara de 1957 y 1958. En ese conflicto, las fuerzas del Ejército de Liberación marroquí del Sur, enardecidas tras la reciente independencia del reino marroquí, deciden conquistar el enclave de Ifni y, con el apoyo de civiles saharauis armados, acabar con el dominio colonial español sobre el Sáhara. Una operación militar cuya rentabilización política recayó sobre el naciente estado marroquí que se benefició hábilmente de una estrategia que no había formulado pero tampoco impedido y que significó la desaparición del Ejército de Liberación y su integración parcial en las Fuerzas Armadas Reales (F.A.R.) comandadas por el príncipe, y futuro rey, Hassán.

Ese crecemento coincide coa finalización do breve pero intensa guerra de Ifni/Sahara de 1957 e 1958. Nese conflito, as forzas do Exército de Liberación marroquí do Sur, cheas de fervor tras a recente independencia do reino marroquí, deciden conquistar o enclave de Ifni e, co apoio de civís saharauís armados, acabar co dominio colonial español sobre o Sahara. Unha operación militar cuxo aproveitamento e beneficio no plano político recaeu sobre o nacente estado marroquí que se lucrou con habilidade dunha estratexia que non formulara pero tampouco tiña impedido e que significou a desmovilización e conseguinte desaparición do Exército de Liberación e a súa integración parcial nas Forzas Armadas Reais (F.A.R.) comandadas polo príncipe, e futuro rei, Hassán. As súas consecuencias serán a entrega a Marrocos da zona norte do Sahara, no mesmo ano da finalización de conflito armado, e o enclave de Sidi Ifni, neste caso xa no ano 1969.

Nesas datas, fins da década dos cincuenta, o Estado español decidiu incorporar ao territorio nacional, como provincias de ultramar, a Fernando Poo, Río Muni, Sahara e Sidi Ifni, partes inelianábeis do país e converter, por conseguinte, aos seus habitantes en cidadáns españois de pleno dereito. Unha manobra colonialista que retrasou pero non impediu a independencia de Guinea Ecuatorial, a entrega a Marrocos da zona controlada en Ifni e a posterior cesión da administración do territorio do Sahara a Marrocos (a Saguía el-Hamra) e Mauritania (o Río de Ouro).

Para iso, e ás costas do organismo representativo da representación saharauí creado pola administración española: a Yemáa ou Asemblea Xeral do Sahara, o Estado español negocia o chamado Acordo Tripartito de Madrid no que se pretende outorgarlle solemnidade a esa transferencia administrativa. Con todo, ese acordo non adquire valor legal ao non ser ratificado polas Cortes Xerais polo que España segue ostentando legalmente, ante os organismos internacionais, a condición de potencia administradora do Sahara Occidental.

A ocupación militar do territorio ocasiona o éxodo dunha parte da poboación saharauí cara a Alxeria e o inicio dunha guerra á que poñerá fin o cesamento do fogo acordado no plan de arranxo ratificado polo Consello de Seguridade do máximo organismo internacional no ano 1990.

,Fronte Polisario

Para liderar a reivindicación da vontade descolonizadora do pobo saharauí, creouse en 1973 a chamada Fronte Polisario, acrónimo da Fronte Popular de Liberación de Saguía el-Hamra e Río de Ouro. Esta organización reclámase continuadora do Movemento de Liberación do Sahara (Harakat Taharir) cuxa primeira aparición pública saldousecun enfrontamento entre a poboación civil saharauí e unha unidade da Lexión que ocasionará varios mortos e a posterior represión, na que foi asasinado o seu líder Mohamed Sidi Brahim Bassiri.

A Fronte Polisario decide avanzar na negociación política e reforzala coa loita armada contra o exército colonial a partir da constitución dunha guerrilla que desenvolve toda unha serie de pequeñas operacións militares. Ao mesmo tempo, iníciase unha negociación para a realización dun referendo e a consecuente transición política. Unhas conversacións que se interromperán ante a evidencia do engano cometido pola sinatura do acordo tripartito xa sinalado.

O mesmo día en que o último representante do Estado español abandonou o Sahara Occidental, o 28 de febreiro de 1976, os saharauís proclaman en Bir Lehlu a República Árabe Saharauí Democrática, recoñecida, ata hoxe, por oitenta e un estados; pero non pola ONU, nin pola totalidade dos países da Unión Europea.

Desde a entrada do exército marroquí no territorio administrado por España, a Fronte Polisario iniciou unha guerra aberta contra Marrocos e Mauritania que finalizará, parcialmente, en 1979 coa firma dun tratado de paz con Mauritania, e, prácticamente, co cesamento do fogo acordado con Marrocos en 1988 tras a finalización da construcción dun muro defensivo marroquí de máis de 2700 quilómetros de lonxitude e cuxos arredores están sementados de millóns de minas antipersoas.

Ata o día de hoxe esta organización segue sendo considerada polas Nacións Unidas e os diversos organismos internacionais como a lexítima representación dos intereses do pobo saharauí neste contencioso.

Ocupación marroquí

O Reino de Marrocos, promotor da chamada Marcha Verde que dicía pretender “a reintegración dos irmáns saharauís á nación” (sic.), formou parte dun conxunto de manobras políticas e estratexias militares destinadas a conseguir a ocupación do territorio e o sometemento da súa poboación civil á intimidación e as accións armadas do exército ocupante.

Fusilamentos de familias de pastores nómades, desaparicións forzadas de homes, mulleres e nenos, enterramento de persoas vivas e lanzamento doutras desde helicópteros foron procedementos seguidos nun estado de sitio que se prolongou ao longo de toda a guerra e que arremeteu contra a poboación civil creando un auténtico réxime de terror impune ante a pasividade da comunidade internacional que nin sequera investigou o bombardeo con napalm de anciáns, mulleres e nenos no campamento de refuxiados establecido en UmDraiga.

Ese control militar do territorio deu paso, tras a firma dos acordos, a un clima de terror semellante executado por diferentes corpos policiais cuxa violencia e sadismo non se diferenciaban demasiado do ocorrido no período anterior. Detencións, torturas, presos e presas desaparecidos sen xuízo, algún durante anos, e mortes consecuencia dos moitos abusos en persoas de toda condición, caracterizaron un proceso de “normalización” no que o territorio foi convertido nun inmenso presidio e illado de todo tipo de información, observación ou control, mediante a prohibición de todo acceso ao territorio da prensa, das organizacións defensoras dos dereitos humanos e ata do turismo.

Unha situación que cambia formalmente, aínda que se mantén inalterable no substancial, a partir da chegada ao trono de Mohamed VI. Desde ese momento ata hoxe, unha máis selectiva brutalidade policial foi complementada pola acción represiva dunha xustiza totalmente dependente do poder político e convertida en organismo represor e presuntamente lexitimador da ocupación do país. Detencións arbitrarias, confesións obtidas mediante a tortura, violación dos dereitos máis elementais e condenas ilegais e desproporcionadas son os falaces síntomas dunha suposta integración na que a represión sistemática de toda disidencia segue buscando acalar a voz e forzar a vontade do pobo saharaui na súa reivindicación do dereito á súa soberanía. Unha evidencia que impugna a normalidade que se pretende aparentar e que se nega coa expulsión do país de calquera persoa que queira informarse e coñecer a situación sen deixarse coaccionar.


Comunidade internacional

O pobo do Sahara Occidental ten a desgraza de ser unha comunidade que conta con toda a lexitimidade que lle outorga o dereito internacional pero que, pola escasa entidade da súa poboación absoluta, convértese en refén dun cínico pragmatismo político que acomoda o exercicio do dereito á ocasión e a conveniencia interesadas.

A ocupación marroquí do Sahara foi apoiada por Francia e Estados Unidos ante cuxas presións cedeu o Goberno español, máis preocupado pola situación interna e a sucesión da ditadura que polo prestixio e a coherencia da súa política internacional.

Esas mesmaspresións, no contexto das Nacións Unidas, propiciaron os vaivéns con que se manifestou o máximo organismo internacional e a ambigüidade política que se manifesta cunha linguaxe enganosa e chea de imprecisións.

Aínda que ningún país do mundo recoñeceu a ocupación e anexión do territorio por parte de Marrocos, nin tan sequera os que a favorecen e propician, ningunha resolución ou mandato pronunciouse denunciando e sancionando a Marrocos ou en defensa dos dereitos expoliados ao pobo saharauí. O que propicia o mantement odunha situación na que os marroquís gozan do aproveitamento do territorio e os saharauís gozan da condición de súbditos sometidos cando non viven nun prolongado exilio que dividiu matrimonios e familias por todo este tempo sen que nin a Asemblea Xeral nin os chamados Amigos do Sahara (entre os que se contan algúns dos seus contrarios máis enconados) sentíranse afectados.

Un parágrafo á parte merece a acción política e diplomática da antiga potencia administradora. A súa acción política é inequívoca, pero prosegue a falsidade e hipocrisía dunha orientación que negociaba, a un tempo, a creación dun goberno saharauí e a entrega do Sahara aos seus países limítrofes. Mantén o que denomina unha política de neutralidade, en busca dun acordo efectivo entre as partes, pero na súa práctica diplomática practica unha alianza favorable á anexión marroquí ao mesmo tempo que prolonga a vida agónica dos campamentos de refuxiados saharauís en Alxeria coa entrega de axuda humanitaria. Que volume de axuda material pode compensar a vergonza da traizón aos compromisos adquiridos e a venda vergoñenta do territorio?

,Intifada saharauí

Tras o fin dos chamados anos de chumbo da monarquía alauita e a chegada ao trono de Mohamed VI en 1999, a relaxación do control policial nos territorios ocupados do Sahara Occidental posibilitou o tímido inicio do que se coñeceu como primeira intifada saharauí entre os anos 1999 e 2000 cuxo desenvolvementosupuxo decenas de detencións e algunhas condenas de saharauis, acusados como axentes ou espías da Fronte Polisario.

Maior importancia adquiriron os acontecementos da chamada segunda intifada, tamén chamada da Independencia, que se desenvolveron durante o ano 2005 como consecuencia dunha primeira protesta polo traslado dun preso saharaui ao cárcere de Agadir e que, en poucos días, estendeuse a varias cidades do Sahara Occidental e a outras de Marrocos nas que se manifestaron estudantes e cidadáns saharauís e na que se produciu a primeira norte dun civil no contexto da protesta, Hamdi Lembarki, como consecuencia da brutalidade policial, segundo fontes saharauís, e dun accidente, segundo a administración marroquí.

Máis dun centenar de detidos e torturados supuxeron o xuizo e condena, por sentenzas que oscilaban entre os seis meses e os tres anos de cárcere, de decenas de saharauís entre os que se atopaban Ali Salem Tamek e Aminetu Haidar. Unha situación denunciada por Amnistía Internacional e Human Rights Watch, que insistiron na existencia de malos tratos e verdadeiras torturas contra os presos e presas.

No ano 2009, a expulsión do territorio e retirada do pasaporte da mesma Aminetu Haidar, en folga de fame no aeroporto de Lanzarote, situou o conflito do Sahara nos medios de comunicación e ante a opinión pública e tivo fondas repercusións políticas a nivel internacional.

As protestas da poboación saharauí determinaron unha terceira gran revolta que culminou no campamento de Gdeim Izik. Nos primeiros días do mes de outubro de 2010 diversos grupos de saharauis pretenderon levantar acampadas de tendas en diferentes cidades do Sahara, conseguíndoo, tan só, nos arredores da de El Aiún. Rapidamente o seu recinto creceu e creceu ata albergar a uns 20.000 saharauís; constituíndo a maior manifestación pública desde a saída de España do territorio e o que Noam Chomsky calificou como o inicio da chamada primaveira árabe.

A policía e o exército cercaron a zona de acampada e provocaron, cos seus disparos, a morte do neno de catorce anos Nayem El-Garhi. A crecente tensión desembocou no asalto e destrución do devandito campamento e nunhas xornadas de enfrontamentos e dura represión nos que se mobilizou a parte da poboación marroquí contra os civís saharauis nun intento por silenciar e amedrentar a todo este pobo. Nas semanas posteriores seguiron producíndose conflitos, fundamentalmente nos centros educativos que alongaron a tensión e a inquietude en fronte ao silencio da comunidade internacional.

O xuízo militar levado a cabo máis de dous anos despois dos sucesos descritos supuxo a condena de vinte e dous saharauís, nove deles a cadea perpetua e outros catorce a 20 anos ou máis de prisión nun xuízo no que non se presentou ningunha proba que non fosen as confesións dos acusados, obtidas como consecuencia das torturas.

Novas mortes e reiteradas detencións e xuizos aos saharauis poñen en evidencia a vixencia dunha loita contra a ocupación e o control policial e pola dignidade e o recoñecemento duns dereitos fundamentais que non parece vaia cesar nun próximo futuro.


Autodeterminación

O proceso de descolonización que se desenvolve nas décadas centrais do século XX caracterízase por unha dinámica complexa e variable que oscila desde as independencias acordadas ou outorgadas, logradas co consenso das respectivas potencias administradoras, a aquelas que se conquistan á conta de sacrificios inmensos e ríos de sangue, en situacións de violencia extrema, un de cuxos exemplos máis encarnizados se exemplificou no territorio de Alxeria. O acordó moi maioritario alcanzado no seo das Nacións Unidas a favor da liberación dos pobos colonizados non se executou coa celeridade aconsellable e un dos países que máis se resistiu a esa tendencia foi o Estado español para quen o Sahara Occidental converteuse no último residuo duns trasnoitados e grandilocuentes soños imperiais.

As previsións da sociedade das nacións, contidas nos artigos 73 e 74 da Carta das Nacións Unidas e na Declaración sobre a concesión da independencia aos países e pobos coloniais de 1960, establecían a necesidade de ter en conta a vontade e os intereses das poboacións naturais dos distintos territorios e establecía a conveniencia de adoptar medidas inmediatas para “traspasar todos os poderes aos pobos deses territorios, sen condicións nin reservas, en conformidade coa súa vontade e os seus desexos libremente expresados, e sen distinción de raza, credo, nin cor, para permitirlles gozar dunha liberdade e unha independencia absolutas”. Unha dinámica que non prevía senón a constatación incontestable desas apetencias sen maior lexitimación ou referendo.

Desde o inicio das negociacións que permitiron o cesamento do fogo na longa guerra mantida entre o Exército de Liberación Nacional Saharauí e as forzas militares marroquís solicitóuselle ao pobo saharaui unha esixencia non contemplada nos procesos anteriores: a da celebración dun referendo de autodeterminación que, en certo xeito, coincidía cos últimos obxectivos declarados para a descolonización por España. Unha condición que os saharauís non dubidaron en aceptar desde un primeiro momento, convencidos da vontade practicamente unánime da poboación.

Marrocos acepta tamén esta posibilidade. E iso impón, como primeira tarefa, a confección dun censo que complete o elaborado polas autoridades coloniais españolas en 1974; unha tarefa que a Misión das Nacións Unidas para o Referendo do Sahara Occidental (MINURSO) leva a cabo e conclúe traballosamente en 1999, pero que Marrocos non acepta e virtualmente bloquea, ao presentar preto de oitenta mil reclamacións, de discutible entidade, a un censo de 84.249 posibles votantes.

Con posterioridade, e fronte ás propostas propiciadas pola ONU e sistematicamente boicoteadas pola diplomacia marroquí, o Reino de Marrocos propugna, de forma unilateral, a concesión dunha autonomía ao territorio do Sahara que elude o recoñecemento do dereito dos saharauís para decidir acerca do seu futuro e négalles, polo mesmo, o exercicio dunha soberanía que o dereito internacional recoñécelle de forma indubidable e reiterada.

Na actualidade, cando a estabilidade política do Magreb estáse a ver ameazada por guerras como a de Libia ou a de Mali e a acción terrorista protagonizada por distintas faccións do radicalismo islamita, as numerosas conversacións levadas a cabo entre as partes se estancan pola enorme distancia das súas formulacións e a falla de toda vontade resolutiva. Os saharauís reclamando o que o dereito internacional e a doutrina das Nacións Unidas recoñécelles; os marroquís, enarborando a xenerosa concesión dunha autonomía que, na práctica, négalles a aqueles todo dereito a decidir.

E esa ferida sen pechar, provocada pola torpeza e a debilidade política do Estado español e as apetencias anexionistas do Gran Marrocos, segue condicionando pesadamente a vida e o futuro do pobo saharauí e constituíndo un factor de desestabilización nunha área, neste momento, en constante perigo de deterioración.

Unha posibilidade de resolución efectiva ou o perigo dun angurioso pesadelo inacabado que marcan un punto de indeterminación e inflexión do que todos nós, máis aló da nosa vontade persoal ou do noso criterio, estamos a formar parte sen decatarnos. Non só como consecuencia das decisións equivocadas e trampulleiras que, no seu día, tomou o estado do que hoxe formamos parte; senon, tamen, porque a crecente globalización dos problemas sitúa ao conxunto do Magreb nas mesmas portas da comunidade europea. Como quen dí nas beiras, apenas, da nosa rúa.


"A quenes, sen propicialo, sufriron as dolorosas consecuencias da Marcha Verde. Na lembranza do seu coarenta aniversario"

,-------------------------------------------------------------------------------------------------
Nota da Fundación Bautista Álvarez, editora do dixital Terra e Tempo: As valoracións e opinións contidas nos artigos das nosas colaboradoras e dos nosos colaboradores -cuxo traballo desinteresado sempre agradeceremos- son da súa persoal e intransferíbel responsabilidade. A Fundación e mais a Unión do Povo Galego maniféstanse libremente en por elas mesmas cando o consideran oportuno. Libremente, tamén, os colaboradores e colaboradoras de Terra e Tempo son, por tanto, portavoces de si proprios e de máis ninguén.