Defensores da fe

Durante séculos, se nos dixo que sen a relixión non seriamos máis que animais egocéntricos loitando polo que nos corresponde, que a nosa única moral sería a da manada de lobos; só a relixión, dicíase, pode transportarnos a un nivel espiritual máis elevado. Hoxe, cando a relixión aparece como fonte dunha violencia exterminadora dun extremo ao outro do mundo, a certeza de que os fundamentalistas cristiáns, musulmáns ou hindúes non se adican a outra cousa que a abusar das mensaxes espirituais máis nobres dos seus respectivos credos e a pervertirlos fai que o anterior soe cada vez máis falso. Que ocorrería se restablecésemos a dignidade do ateísmo, un dos máis excelsos legados de Europa e quizais a nosa única alternativa en prol da paz?
Hai máis dun século, nos irmáns Karamazov e noutras das súas obras Dostoievsky advertiu contra os riscos do nihilismo moral atea co argumento esencial de que se Deus non existe, entón todo está permitido. O filósofo francés André Glucksmann recorreu incluso á crítica de Dostoievsky, ao nihilismo ateo, para aplicar ao [os atentados do] 11 de setembro de 2001, tal e como se dá a entender no título do seu libro Dostoievsky en Manhattan.

Poucas argumentacións poderá haber máis desatinadas: a lección do terrorismo dos nosos tempos é que, se Deus existe, todo, sexa o que sexa, incluso o facer saltar polos aires a miles de persoas inocentes, está entón permitido, polo menos para aqueles que proclaman que actúan directamente en nome de Deus, tendo en conta que está claro que o fío directo co ser superior xustifica saltar por riba de calquera barreira ou consideración puramente humanas. En poucas palabras, os fundamentalistas terminaron por non diferenciarse en nada dos comunistas stalinistas e ateos, para quen todo estaba permitido en razón de que se consideraban a si mesmos como instrumentos directos da súa divindade: a necesidade histórica de avanzar cara ao comunismo.

Durante a Sétima Cruzada, ao mando de San Luis, Yves lle Breton contou que se encontrara en certo momento cunha anciá que vagaba por cálelas cun prato na súa man dereita, de que saían chamas, e cunha cunca chea de auga na súa man esquerda. Ao preguntarlle a razón por que levaba as dúas vasillas respondeu que coas chamas ía prender lume ao Paraíso até que non quedase nin rastro del e coa auga ía apagar as chamas do Inferno até que non quedase nin rastro delas, «porque non quero que ninguén faga o ben co fin de gañarse a recompensa do Paraíso ou por medo ao Inferno, senón soa e exclusivamente por amor a Deus». Hoxe por hoxe, esta actitude ética, verdadeiramente cristiá, mánténse viva principalmente no ateísmo.

Os fundamentalistas realizan o que eles consideran que son boas accións co fin de cumprir a vontade de Deus e obter a salvación; os ateos realízanas simplemente porque iso éche o que hai que facer. Acaso non é esta a nosa experiencia máis elemental de moralidade? Cando realizo unha boa acción, non a fago coas miras postas en gañarme o favor de Deus; actúo así porque, en caso contrario, non soportaría ollarme á espello. Por definición, unha acción moral encerra en si mesma a súa propia recompensa. David Hume, que era crente, insistiu neste punto dun xeito absolutamente conmovedor cando escribiu que a única forma de demostrar un respecto auténtico por Deus era actuar moralmente sen ter en conta a existencia do mesmo.

Fai dous anos, os europeos debatían se o preámbulo da Constitución Europea debía mencionar o cristianismo como factor clave do patrimonio europeo. Como adoita ser habitual, chegouse a unha solución de compromiso, unha referencia en termos xerais á herdanza «relixiosa» de Europa. Agora ben, O que fai singular á Europa moderna é que se trata da primeira e única civilización en que o ateísmo é unha opción plenamente lexítima, non un obstáculo para calquera cargo público.

O ateísmo é un legado europeo por que merece a pena loitar, e entre as razóns para iso non é a menor a de que xera un espazo público en que os crentes poden sentirse a gusto. Véxase por exemplo o debate que se desatou en Liubliana, a capital de Eslovenia, o meu país de nacemento, cando estoupou a seguinte polémica de orde constitucional: debería permitirse aos musulmáns (na súa inmensa maioría, traballadores inmigrantes chegados das antigas repúblicas iugoslavas) a construción dunha mesquita? Mentres que os conservadores se opuñan á mesquita por razóns culturais, políticas e inclusas arquitectónicas, o semanais liberal Mladina non tivo ningún empacho, con absoluta coherencia, en defender a mesquita de acordo coa súa preocupación polos dereitos das persoas procedentes das demais ex repúblicas iugoslavas.

Non resultou sorprendente, dada a súa tendencia liberal, que Mladina fose tamén unha das escasas publicacións eslovenas que reproducise as tristemente célebres caricaturas de Mahoma. Pois ben, á inversa, aqueles mesmos que fixeron gala da máxima comprensión cara ás protestas violentas que orixinaran eses debuxos entre os musulmáns foron tamén os que a miúdo expresaran a súa preocupación polo destino do cristianismo en Europa.

Estas alianzas estrañas confrontan aos musulmáns de Europa cun dilema francamente arduo: a única forza política que non os reduce á condición de cidadáns de segunda clase e que lles abre un espazo á expresión da súa identidade relixiosa son os liberais ateos e indiferentes a calquera deus, mentres que aqueles que están máis próximos ás súas prácticas sociais relixiosas -o seu reflexo no espello-, os cristiáns, son os seus principais inimigos políticos. O paradoxal é que os únicos aliados auténticos dos musulmáns non son aqueles que publicaron en primeiro lugar as caricaturas polo que tiñan de impresionantes, senón aqueles que as reproduciron en defensa do ideal da liberdade de expresión.

Mentres que un ateo auténtico non ten necesidade algunha de reafirmar a súa propia posición a través de ningunha provocación aos crentes mediante blasfemias, ese mesmo ateo négase a reducir o problema das caricaturas de Mahoma a unha cuestión de respecto ás crenzas do outro. E é que o respecto ás crenzas do outro como valor máximo non pode significar máis que unha destas dúas cousas: ou tratamos ao outro cunha actitude de condescendencia e evitamos ferirlle a fin de non botar por terra as súas ilusións ou adoptamos a actitude relativista da multiplicidade de verdades, co que se descualifica, polo seu carácter de imposición violenta, calquera insistencia indubitada na verdade.

Que ocorrería, porén, se sometésemos ao islamismo, cando todas as demais relixións, a unha análise crítica, respectuoso pero, por esta mesma razón, non menos implacable? Este, e só este, é o medio de mostrar un respecto auténtico polos musulmáns: tratalos seriamente como adultos responsables das súas crenzas.