Vilamor: o amor libre, a utopía e o socialismo do século XXI

A caravana Vilamor estivo en Ferrol promovendo a nova película de Ignacio Vilar e pasou polo noso Centro, o IES Concepción Arenal. Ademais da proxección do trailer, o director, Ignacio Vilar, os actores principais (Rubén Riós en Breixo; Sabela Arán en Sonia; e Xoel Yáñez en Hermes) explicáronlle ao alumnado o proceso creativo dun filme como Vilamor, a experiencia persoal da rodaxe e a fundamental necesidade de poñermos en valor a cultura e a lingua galega a través da sétima arte. Desde logo hai que agradecer a caravana tan singular un tan nobre empeño coa cultura galega, na liña do que se fixera con Pradolongo, o anterior filme deste director.

Pois, como se trataba de ollarmos algo novo e apoiarmos o cine en galego –do que estamos tan necesitados- alá fomos ver a película antes de que a retirasen da carteleira.Comparto moitas das análises do artigo de Francisco Rodríguez, publicado neste mesmo Dixital a semana pasada, e tamén moitas observacións críticas sobre o filme que me formulou un colega do Centro, Manolo González, ambos os dous entusiastas do cine.

Cine novo, vellos tópicos

Creo que Vilamor é fundamentalmente unha historia de amor, onde se intúe o mundo galego sen aparecer plenamente e algunhas preocupacións que atormentan á humanidade ou a boa parte dela.

Ao igual que en Pradolongo , a preocupación pola rexeneración do noso rural segue a ser un dos principais leitmotiv da filmografía de Ignacio Vilar. A dualidade rural/urbano e os conflitos que de aí se derivan son case parellos; iso si, coido que con maior efectividade no primeiro filme. A nai de Breixo, que rexenta un ultramarinos na aldea, teima, desde o primeiro momento, en trasladar a actividade á cidade, enfrontándose á vontade do fillo e do home, máis feble, que acaba cedendo. O conflito familiar, co pano de fondo do problema social, as secuelas psicolóxicas de tal decisión ou mesmo a frustración do sacerdocio de Breixo…, puideron explorarse máis e dar máis de si.

A historia comeza a ser contada desde unha secuencia situada no presente por un Breixo maduro, encarnado por Luís Iglesias (protagonista da serie Matalobos), cando volve a Vilamor para asistir a un enterro. Por medio dunha ampla retrospección, axiña nos situamos na instalación dunha comuna de hippies (1976) na aldea abandonada de Vilamor en plena montaña do oriente de Lugo. Non hai moitas marcas temporais que lle permitan ao espectador fixar con exactitude o tempo real da historia. O conflito a nivel social desencadéase coa reacción máis dogmática da Igrexa, representada polo cura vello, don Aurelio. Paralelamente, o mozo Breixo, a punto de ordenarse sacerdote, asume un rol ben máis tolerante, tratando de comprender o fenómeno da comuna, axudalos e mesmo evanxelizalos. O resultado desta esquemática confrontación é un tanto maniqueo, case réplica da serie Padre Casares. O conflito coas forzas vivas (cura, beatas, Garda Civil), que intentan impedir o alugueiro das casas abandonadas, perde folgo no medio do filme, debilitando o desenvolvemento narrativo e a propia historia. O pobo, cos seus defectos e virtudes, acaba desaparecendo completamente, desaproveitándose a tensión que puidesen xerar outros pequenos episodios (non bautizar nenos e nenas, bañarse espidos/as,…).

,Amor liberdade, amor necesidade

O conflito, a partir de aí, discorre a nivel individual e sentimental. Nun momento crítico da súa mocidade, Breixo, que identifica o seu proxecto vital co mundo rural, descobre que coincide con este modo de vida alternativo.E, especialmente atraído por Sonia, vaise integrando progresivamente na vida da comuna. Son os pólos sobre os que xira a acción; mesmo o personaxe de Hermes, que se deita con Sonia, ante os ciúmes de Breixo, non conforma un trío conflitivo e dinámico con eles. Figura como mozo apracíbel, fillo de burgués, preocupado pola menciña natural e a sabedoría en torno ás herbas, que lle ha transmitir a señora Anuncia. Sonia, sutilmente primeiro, logo máis tempestuosa, vai torcendo a vocación espiritual de Breixo. O tópico é común, mesmo na literatura galega (lembremos o estudante de crego que vai “cavilando na moza de pano roxo que lle roubou a vocación” das Cousas de Castelao). A mistificación do amor (espiritual/carnal) por parte do mozo, lévaa con moita paciencia e discreción Sonia; semella sempre segura do seu éxito. Mais non entende que haxa doutrinas que profesan a renuncia a un ceo presente. O contacto previo, a conversa, as excursións, a paisaxe, a comuñón intelectual e ideolóxica, son claves na relación erótico-afectiva. Sonia logra substituír o filósofo que está a ler Breixo (o teólogo francés Teilhard de Chardin) por Walter Benjamin (crítico de arte de filiación marxista), definido por ela como filósofo do aquí e do agora.

Coincido no logrado papel que desempeña Rubén Riós nos momentos de clímax do filme. Cando ve facer o acto sexual ao aire libre a Sonia e Hermes; cando dormen todos espidos nunha mesma estancia e non soporta os xemidos dunha parella que se pon a facer o mesmo en público. Alporizado, diríxese a Sonia, censurando o que considera animalidade e primitivismo. O efecto da secuencia é logrado e atrevido (mesmo en filmes que reflicten o mundo primitivo, poñamos por caso Á procura do lume, se fai á parte do clan). Malamente dá aturado tanta deshinibición, a facilidade con que se intercambian as parellas ou o detonante do conflito final, cando Sonia queda preñada sen saber quen, entre os tres cos que mantivo relacións, é o pai, e cando toma unha decisión soberana sobre o seu corpo, abortar. É ela mesma quen tamén lle asegura algo sorprendente para a moralidade del: que dous poden, literalmente, empezar fodendo, como acto case mecánico e rutineiro, e a partir de aí, descubrir o amor e non á inversa necesariamente.

Non o teño moi documentado, mais creo que o amor libre era unha consigna dos anos trinta do pasado século. Apelando ao filósofo de Liubliana, Slavoj Zizek, parece que non reflicte con rigor o fondo real da cuestión e mellor sería falarmos de relacións sexuais libres, aínda que amor ben pode ser entendido como eufemismo que engloba todo. O que xorde como unha necesidade imperiosa na vida de cadaquén, non pode ser considerado un acto plenamente libre. Aínda que soe a fatalidade, un “vese obrigado” a namorarse” (esa é a esencia do amor); chega un intre determinado en que descobre, abafado por ese sentimento, que xa está namorado.

A importancia da alvariza

Sonia representa un papel relevante nesta segunda parte da historia de Vilamor. Non se reduce a un tradicional de mera receptora ou prodigadora de afectos. É a máis capacitada nun sentido comunitario ou político, a que é consciente do sentido que hai que darlle á comuna, mesmo en intres críticos como cando se produce a escisión por irresponsabilidades e egoísmos persoais. O seu empeño parece transmitirnos a idea de que non hai viabilidade para ningunha alternativa sen esforzo colectivo, sen o mínimo sentido social e organizativo. Seguro que non é casual –se o é, en todo caso, resulta unha casualidade moi afortunada- elixir como correlato simbólico da comuna a colmea de abellas, insecto que vive en colonias/enxames, organiza colectivamente o seu labor e produce mel e cera. Sonia é raíña e é obreira. Fai saídas á procura de colmeas para montar unha alvariza, comunidade de colmeas, equilibrada, harmónica, integrada na paisaxe e coas súas fronteiras protectoras ante os perigos de fóra. Algúns ironizan sobre a súa iniciativa de autoabastecemento e futura comercialización dos excedentes, que consideran explotación capitalista.

E aquí é, precisamente, onde, volta a volta, xorden posíbeis lecturas que, partindo da especificidade galega, acadan valor universal nunha obra tan aberta a interpretacións. Temos claro que á necesidade de conciencia social, únese a necesidade de conciencia ecolóxica. Existe no mundo preocupación e mesmo alarma por determinados indicadores que regulan a saúde da natureza; esta preocupación non a comparten os que poñen por diante intereses económicos das multinacionais que acaban primando a sobreexplotación de recursos naturais.

Por que están a morrer masivamente as abellas (máis dun 80% do total) nos EEUU, máximo expoñente do capitalismo mundial? Que efectos catastróficos e devastadores para o futuro da alimentación da humanidade pode ter este fenómeno, considerando o importante papel polinizador de plantas deste insecto? Xa non hai misterio na morte masiva das abellas, como poñen de manifesto algunhas recentes investigacións (contaminación atmosférica, uso de pesticidas, desorientación producida por ondas electromagnéticas…).

E de aí, o sentido de Vilamor condúcenos a outros interesantes debates e propostas nos que anda envolto o socialismo do século XXI: a viabilidade dun mundo onde se impuxo –e se acepta sen discusión- o desenvolvemento e o industrialismo, a insatisfacción e opresión que provoca “vivir só para traballar”, “vivir para producir”, “vivir para consumir”, etcétera. Os pobos, o galego entre eles, deben ter dereito a elixir o modo de vida que mellor garanta o seu benestar e a felicidade dos seus integrantes. E calquera alternativa que, na actualidade, vai en sentido desglobalizador debe ser debatida e tomada en consideración.

Por iso mesmo ten moito valor a proposta de Vilamor e debemos profundizar na súa mensaxe, apoiala individual e colectivamente, desde o ensino e desde as organizacións sociais en que estamos.