Un patrimonio que se destrúe

A finais do pasado mes de maio saíu na prensa a nova doutra desfeita sobre o noso patrimonio. Nesta ocasión era no Camiño Primitivo chegando á Fonsagrada. Alí, dun vello camiño, fixeron unha “pista”. Estas actuacións, de “melloras”, van contra a memoria dos que antes andaron estes camiños, borran as pegadas que falan dun xeito de habitar e crear territorio.

Quizais teña influído na recepción desa nova o feito de que había poucos días que tiña percorrido esas terras montesías; tamén que, uns quince anos atrás, tiña camiñado desde Paradanova até Melide, polo que esas paisaxes sonme sentidas.

A primeira vez que camiñei polo chamado Camiño Primitivo non había peregrinos, nin albergues, pero eu tampouco era un peregrino, andaba para ler na paisaxe e coñecer o país. Os nacionalistas tamén andamos, non só peregrinamos.

Entendo o camiñar como un ir a un reencontro coa historia, a un xeito de entender a vida, á busca da identidade. Para min andar os camiños é un recurso á identidade, un recurso á historia, algo que axuda a valorar o legado que nos deixaron os que os andaron antes que nós e os gravaron sobre a pel da terra. E, iso, camiñando no meu país ou fóra, aínda que todos somos dun lugar e ese lugar nos dá forma dalgún xeito.

Hoxe os peregrinos enchen as rúas d´A Fonsagrada, hai máis dun albergue privado e estase á espera de que se abra un público. A imaxe d´A Fonsagrada está cambiando coa chegada de peregrinos. Esperemos que non pase como noutros lugares e saiban xestionar o éxito, que o peregrino non se converta nun monocultivo que oculte outras posibilidades e nós saibamos mostrar o que somos.

Cando camiñei por aquí o Camiño Primitivo non existía para as administracións. Hoxe queren convertelo noutra vía rápida na que o importante é a cantidade e non a calidade, a calidade que ten que vir do patrimonio. Que lonxe daquel dicir de Otero Pedrayo: “os lombos dos montes fixéronse para que os rubiran os lentos camiños para neles enxergar rodopíos de horizonte”. A cantidade non deixa ver o horizonte, só vale para o instante e para o merchandise descontextualizado.

Hoxe está de moda os camiños e o andar. Aquí a prensa, a “normal”, faise eco do éxito do libro do inglés Robert Macfarlane, titulado Os vellos camiños e que pronto vai ser publicado en español, como se nos tempos de hoxe isto fose unha novidade. Alfonso Mato e Santiago Lamas falan da peregrinación de Risco, Otero e Ben-Cho-Shey ao santo André de Teixido. Hai historias e filosofías do camiñar que falan de pensadores camiñantes que xa Otero e Risco citaban. Abunda a literatura sobre o camiñar. E xa non digamos a literatura sobre o Camiño de Santiago, onde podemos atopar de todo: historias de separacións, relación co pai, esoterismo, etc. Pero todos estes autoresmiran para o chan e nada para o que teñen ao redor, non hai referencias ao territorio polo que pasa ou aos que o habitan.

A importancia dos camiños non é preciso explicala. A frase non é miña, é de Xaquín Lorenzo “Xocas”, un etnógrafo que agora non está de moda, pero que fixo un importante traballo de sistematización da cultura material e trouxo ao primeiro plano obxectos do cotiá para convertelos en referentes colectivos. Nese traballo había unha aproximación aos camiños. Eran outros tempos e os camiños eran daquela andados polas xentes, pois “o campesiño anda moito anque sen moita présa; leva un paso que mantén sen cansar”. Da importancia dos camiños sinala as moi diferentes maneiras de nomealos, e cita: curripa, atallo, rúa, surrieira, eirao, sendeiro, carreiro, calzada, congostra, camiño de ferradura, camiño de carro, camiño francés, camiño vello ou dos mouros, camiño real. E hai máis: camiño breeiro. Na miña tribo, que diría Manuel María, falamos do camiño das pescas. Hai pouco tiven que facer un traballo na zona d´O Pino e recollín, en A Calle, a variante de “currupa” para camiño estreito. E non mencionamos as construcións anexas, os diferentes usos que se facían deses camiños, as narracións sobre eles, a xeografía dos medos, etc. Porque un camiño é máis que unha plataforma e o material do seu firme, que até aquí chega a manía de uniformar, as “melloras”. Esas “melloras” converten estes lugares en “non lugares”, en sitios amorfos e idénticos a outros lados, onde a xente pasa de présa e non ten referentes. Bórranlle os soportes da memoria.

Os camiños vellos cumpriron fins primarios de comunicación até non hai moitos anos. Agora están no esquecemento. Hai anos camiñei desde A Gudiña cara a Verín. Ao saír da primeira vila pregunteille a un home que, pola idade, tiña que ter andado, polo camiño. Respondeume con outra pregunta: “logo vai a Verín?”. Cando lle dixen que si contestoume que se agardaba un pouco levábame no coche, que tamén tiña que ir. Díxenlle que tiña que ir andando. Quedoume mirando un pouco pasmado e exclamou: “pero se agora pola autovía chegamos en nada”. Se temos autovías para que imos andar os camiños?

,Os camiños daban acceso ás áreas rurais e servizo ás propiedades. Os camiños foron testemuño de vivencias, “están acugulados de tempo pasado”, que diría don Ramón Otero. Ao destruílos estase borrando esa memoria e o seu potencial cultural e ambiental.

Os vellos camiños que non se converteron en estradas ou en infinidade de pistas nos diferentes plans ao longo dos séculos XIX e XX, pasaron a ser competencia dos concellos. Os concellos teñen que ter un inventario e velar pola súa conservación. Un inventario é unha ferramenta precisa para coñecer o que hai, para xestionar e planificar. Os inventarios tamén deberían recoller as alteracións sufridas. Hai pouco o BNG pediu en Lugo un inventario das corredoiras.

Por conservación non só temos que entender o seu coidado, senón tamén o seu inventariado, deslinde (para protexer o público), sinalización, recuperación de usos, mellora, etc. Mais por mellora non se debe entender anchear, asfaltar ou pór grava, ou por dicilo en linguaxe caciquil, “poñer a pala”. Destruír como símbolo de “modernidade”, ou destruír para desfacer unha realidade social? Esas desfeitas teñen como obxectivo a desterritorialización, separarnos dunha paisaxe que é unha construción histórica que nos trouxo até o presente.

Os camiños lévannos polas entrañas das terras. Son coma os ríos, hainos principais, que teñen ramais ou tributarios que desembocan neles, e hainos secundarios, que saen do principal. Non son simples liñas nun mapa, son realidades vivenciais; non son só unha realidade física, son unha construción histórico-cultural. Isto non o entenden os tecnócratas e, tamén, moitos mandatarios “demócratas”. A falta de humildade duns e doutros levounos a actuacións políticas máis propias do caciquismo decimonónico ou franquista que dunha sociedade democrática: desprezo a unha expresión cultural.

Os vellos camiños eran as veas dun espazo existencial no que transcorría a vida. Son referentes nunha paisaxe de temores, como tamén hai no mundo urbano, lugares cunha carga simbólico-cultural froito de historias acumuladas, lugares marcados por narracións que formaban parte dun imaxinario común. Aquí a fauna e a vexetación son marcadores operativos dun coñecemento local, imaxes que serven para articular unha memoria social, referentes para non perdernos, e non só ao camiñar. Camiño agora polas terras de Brollón. Detéñome a falar cun señor que mira unha leira na que prantou faias, non eucaliptos, e sinala o “carballo da barca”, un carballo centenario que marcaba onde empataba o camiño que baixaba cara ao Sil e onde había unha barca para pasalo cara a Torbeo.

Temos que andar os vellos camiños para recargármonos de significados, buscar novos sentidos a cousas que o tiveron e que o están perdendo por mor dunha desterritorialización globalizante que quere borrar as pegadas do pasado, e as pegadas deixadas ao andar foron a escritura primeira do ser humano, a primeira intervención que deu lugar á paisaxe.

Hoxe asistimos ao abandono programado do sistema agrario tradicional que nos leva a descoñecer o territorio no que vivimos, a convertelo nunha realidade allea e silvestre, por iso medra o monocultivo (eucaliptos e prados intensivos) e a desorde medioambiental (especies oportunistas, tanto na fauna como na flora, acumulación desordenada de biomasa) que propicia o caos e o lume destrutivo. Estase rachando a relación directa entre paisaxe e acción humana. Agora temos paisaxe, imaxe externa, pero eliminamos o que a construíu, a acción humana. O camiñar os vellos camiños tería que ser para rescatar a emoción do coñecemento local, o pracer da historia, e con todo isto vivir con dignidade nun mundo global.


,-------------------------------------------------------------------------------------------------
Nota da Fundación Bautista Álvarez, editora do dixital Terra e Tempo: As valoracións e opinións contidas nos artigos das nosas colaboradoras e dos nosos colaboradores -cuxo traballo desinteresado sempre agradeceremos- son da súa persoal e intransferíbel responsabilidade. A Fundación e mais a Unión do Povo Galego maniféstanse libremente en por elas mesmas cando o consideran oportuno. Libremente, tamén, os colaboradores e colaboradoras de Terra e Tempo son, por tanto, portavoces de si proprios e de máis ninguén.