Tamén o galego exporta palabras

Mesón en Pedrafita do Cebreiro, un mediodía de fins de xuño. Un grupo de dezaseis alemáns, homes e mulleres, xubilados segundo todos os indicios, póñenlle o ramo a un xantar cunha queimada. Un deles, que fai de mestre de cerimonias, vai remexendo a modiño coa culler a augardente, o azucre e os demais ingredientes, procurando que se levanten azuladas labaradas de vez en cando. Baixo a atenta supervisión do pousadeiro, no momento oportuno, recita, como pode, o esconxuro en alemán, salpicado de palabras que resoan como intraducíbeis. Iniciándomos o xantar –aínda á marxe dos hábitos horarios europeos- asistimos de perto ao espectáculo. Cando se achega a cociñeira á longa mesa, cántanlle unha canción de agradecemento polo seu bo facer. E por fin, o mestre de cerimonias vai ritualmente repartindo por toda a mesa o espirituoso elixir no que os comensais van recuncando. Entre cancións saudosas do seu país e chistes, sobresae de vez en cando o soletreo de aprobación quei-ma-da, quei-ma-da, visibelmente rendidos ao feitizo da bebida autóctona.
Xa case non lembrabamos que a queimada estaba tan integrada nos rituais da peregrinación xacobea. Puidémolo comprobar alí, ao ladiño mesmo do santuario que custodia o Santo Grial, parada case obrigada de peregrinos, onde tamén se venera a talla policromada de santa María do Cebreiro.

Queimada é unha palabra galega que o alemán puidera tomar prestada como tomou o español para referirse a esta bebida típica de Galiza. Presenciando aquel remate de festa tan sublime, ocórresenos deixar constancia desta lixeira meditación, case diriamos brincadeira, sobre a especialización e a matización que posúen as linguas, todas as linguas, para se referiren ás realidades concretas. E, ao mesmo tempo, como cada unha delas precisa recorrer a outras para tomar termos prestados, sempre e cando non existan no propio sistema termos para designar esas novas realidades. Antóllasenos que o tempo, a maneira e os criterios destas incorporacións non sempre son claros e menos aínda rigorosos. Obedecen seguramente a razóns de tipo económico, político ou cultural e, no caso de linguas subordinadas como o galego, a disposicións académicas que, se cadra, tenden a asociar ese territorio a unha imaxe estereotipada. Quéirase ou non, polas características comúns do conxunto dos préstamos que asume unha lingua, tendemos a extrapolar unha determinada imaxe, unha determinada valoración da lingua que os presta. Así, poñamos por caso, a cantidade e a idiosincrasia de préstamos do inglés, fan que asociemos esta lingua á modernidade e á tecnoloxía; o italiano ao mundo das artes escénicas e musicais; as linguas amerindias aos produtos exóticos que nos foron chegando…

O galego incorporou como préstamos necesarios do español un conxunto de termos determinados, referidos a realidades ineludíbeis por utilitarias tamén: bocadillo, bombilla, guerrilla, tortilla…. Curiosamente, todos os datos apuntan a que o español incorporou moito máis do galego, quizais asumindo ese papel de “lingua común”, garante da unidade e integración de todo o patrimonio lingüístico do Estado, ás veces mesmo semella que de xeito innecesario ou arbitrario. Non deixa de ser sintomático que se recorra á tantas veces cualificada como “lingua rústica” para importar palabras de alento poético, de misterio evocador…, malia Lope de Vega non ter reparos en dicir no seu momento: “Galicia nunca fértil en poetas, pero sí en grandes capitanes”.

Porén, non é a cuestión cuantitativa a que aquí se quería analizar. Antes ben, a imaxe ou as imaxes que, por reiteradas, poden chegar a resultar tópicas… En primeiro lugar, esa aura misteriosa, vaga e difusa (tamén irracional) dun pobo galego abafado polas nebulosas atlánticas. As palabras morriña, saudade, saudoso, recoñecidas como galegas ou galego-portuguesas, mesmo parecen préstamos discutibelmente necesarios, pois o español dispón de termos como nostalgia ou añoranza. Mais, non sabemos se grazas ao labor de escritores á española como Pardo Bazán, Valle-Inclán e outros ou ás instrucións dilixentes da Real Academia, fóronse incorporando.

En segundo lugar, ten especial relevancia o repertorio gastronómico, como non podía ser doutro xeito. E aquí atopámonos con vocábulos que si se refiren a realidades materiais como berberecho, cachelo, queimada, vieira…; mais tamén con ausencias clamorosas que o uso do español en Galiza a cotío corrobora e que non pode obviar doadamente: caldeirada, raxo, reseso, zorza, zamburiña. Está claro que, ás veces, a inclusión dunha palabra espuria no idioma dá forza á mensaxe ou dálle un colorido especial e local. Este San Xoán sorprendeunos ver o cartel anunciador dunha sardiñada organizada polo corpo da Garda Civil, todo el en perfecto español agás esta palabra central, malia que sardinada figura como admitida neste idioma. O anecdotario demostra que no terreo gastronómico a permisividade lingüística é moeda corrente.

A peculiaridade da palabra vieira achéganos outras connotacións suxestivas, alén das propiamente culinarias, que cómpre termos presentes. Provén do latín VENERIA, e o español denomina venera a cuncha, que é tamén insignia dos peregrinos a Compostela. De aí tamén quizais o interese por esta fermosa palabra galega, unido ao rexeitamento que provocan outras connotacións pexorativas derivadas da denominación venera e a asociación coas “enfermidades de Venus”. Como gardadores de esencias relixiosas (“Santiago y cierra España!”), non se podía esquecer a incorporación no Dicionario da Real Academia Española de botafumeiro, o grande incensario da catedral compostelá.

Finalmente, aínda podemos atopar outras palabras referidas á indumentaria, como corpiño (o DRAE recolle que provén do diminutivo en desuso de cuerpo! ) ou ao folclore e á música como muiñeira, dificilmente reemprazábel por molinera.

O caso de fraga e outros termos referidos a ecosistemas galegos (unha denominación similar é devesa na zona oriental de Lugo) pódenos resultar máis sorprendente. En realidade, a palabra figura no DRAE como proveniente do latín FRAGA e pode escoitarse no español que usan os galegos. Porén, non debe resultar moi coñecida, pois cando se deu a noticia nos medios de comunicación de masas estatais do incendio declarado esta primavera no Parque Natural das Fragas do Eume, este foi traducido cun sorprendente “Fraguas del Eume”. Ante a grande cantidade de críticas enviadas ao momento por este cambio e polo tratamento adulterado da toponimia da zona, a responsabilidade do erro foi atribuída á chamada Fundación del Español Urgente, que tería dado por boa dita tradución. Todo parece indicarnos que a realidade da que falamos e a palabra son especificamente galegas; non hai máis que apelar á grande cantidade de topónimos (incluído o diminutivo Fraguela) e apelidos que existen por toda a xeografía galega.

En síntese, poucas veces reparamos na capacidade e forza que ten o galego para influír no outro sistema lingüístico próximo. Loxicamente, o normal é que nos sintamos preocupados pola interferencia que se produce entre ambos e nas dificultades que experimenta o galego para sobrevivir á presión de fóra. Ás veces consolados polo mero feito de resistirmos Mais tamén, o español que aquí se usa a miúdo -escusando o coñecemento da lingua propia- delata unha forte influencia do galego, todo un síntoma de vergoñentas e acomplexadas actitudes: pronuncia (abertas e pechadas, n velar…), terminacións verbais (*aprendistes), perífrases (*no daba estudiado), léxico (pavía, costilleta, silva).

Sempre axudará saber que temos como país unha moi prezada base material (e tamén espiritual!), que ningunha lingua modulará e expresará mellor que a propia. A nosa forza reside nesta realidade e na conciencia que nós mesmos teñamos como falantes do galego.