Sexismo nos modos de captura e prácticas sexuais relatados polos poetas: A violencia implícita neses textos

"Allendy se equivoca al no tomarse en serio mi imaginación. Para mi, la literatura, la aventura, la creatividad, no son juegos. Su actitud paternal protectora me conmueve, pero también me río de ella. (...) Puede ser que en el fondo yo sea buena, humana, amorosa, pero soy también más que eso, imaginativamente dual, compleja, una ilusionista." Diario I ( 1931.1934), Anaïs Nin
Con esta cita, de Anaïs Nin, queremos iniciar o noso artigo, na medida en que destapa algo ben interesante: a condescendencia masculina, unha condescendencia paternalista que ten feito moito dano á literatura escrita por mulleres e que, con todo o respecto do mundo, diremos que constitúe un intento de dominación máis. Sabemos que tal consideración non é novidosa en absoluto, mais resulta ben acaída para deixar ver o que queremos transimitir aquí. Daquela, preguntámonos, sen ironía, porque, se esta dominación foi advertida por homes e mulleres, aínda non desapareceu da literatura? Porque estamos representadas tantas veces en tantos textos do século XX como entidades pasivas, isto é, como recipientes eróticos, amorosamente dependentes dun suxeito activo masculino? A necesidade de reflexionarmos sobre isto parécenos imprescindíbel. Levar á practica o resultado desa reflexión, seria e respectuosa, urxente. Estamos convencidas de que a reivindicación da complexidade feminina e da propia autonomíaque expresada aquí por Anaïs Nin segue a ser unha reivindicación necesaria, malia os avances conseguidos. Así é que o estudo dos textos literarios, non só nas universidades, mais, sobre todo, no ensino medio, precisa dunha explicación diáfana e contundente ao respecto das expresións poéticas sexistas. Non pretendemos ningún tipo de censura. En absoluto. Recoñecemos, e isto debe quedar moi claro, a calidade literaria deses fragmentos, que, sen ningunha dúbida, deben ser dados a coñecer. Porén, cómpre que unha vez lidos, a visibilización da dominación que neles se observa, non sexa obviada de ningunha maneira ante o noso alumnado.
Unha vez aclarado isto, meterémonos en fariña. Para facelo, valerémonos dun fragmento de Lois Pereiro que, ao noso modo de ver, presentaba certa semellanza con algún texto de Buk, ao respecto de certo sentido do humor que percibíamos no achegamento buscado nos bares a mulleres, especialmente ás descoñecidas. Farémolo porque nos gustaría amosar cal é o leit motiv que induce a ambos poetas ao desexo de aproximación, non sempre concretado no plano real, mais, farémolo tamén porque chamou a nosa atención atopar un poema aínda máis parecido que o texto de bukowski a aquel fragmento de Lois -"Unha rapaza na barra do bar onde escribo isto pon os ollos en min. É moi consciente da súa beleza, e iso satisfaina. Eu tamén son consciente, e ela sábeo. Tamén a min me satisfai que a súa ollada mo diga, pero aí remata todo o que pode haber de común entre os dous. Non sei se debería cruzar os brazos e observala directamente, a ver..." Conversa ultramariña- escrito por Leonard cohen en Memorias de un mujeriego (Colección Visor de Poesía). Eis o poema ao que nos referimos: "La belleza de mi mesa. / Su rajada superficie de mármol. / Una muchacha de pelo castaño a diez mesas de distancia./ Ven conmigo./ Deseo hablar./ He tomado una droga que hace que tenga deseos de hablar".
Así é que observamos en ambos casos un anhelo que xorde do instinto, alleo a calquera tipo de sutileza sentimental. Os dous poetas describen un proceso animal que aniña na mente, e, cuxo punto de partida radica na percepción da beleza feminina, interpretada por eles a partir do imaxinario estético existente, empregando expresións, non precisamente nestes fragmentos, mais si noutros moitos -especialmente no caso de Cohen-que, perfectamente, poderiamos situar no famoso Diagrama de Bourdieu. Así é que recordaremos, brevemente, algúns dos termos que este pensador brillante colocou no ámbito do concibido como "eterno feminino" para dar maior luz ao que intentamos transmitir neste artigo. Eis uns cantos destes termos: húmido, cheo (encher) fechado (difícil, preto), dentro (casa, tedio, fonte, leña), debaixo (tendido, piar central) ventre, sangue, soño, terra, escuridade, natureza , muchacha, etc.
Tendo isto moi presente, poderemos aprezar axiña a presenza destes termos en certos poemas dalgúns autores galegos e tamén de fóra. Comprobaremos como é que contribúen á perpetuación dunha cosmogonía sexista e de dominación, ao mesturarse coa violencia. Xa que logo, distinguiremos nos poetas actitudes diferentes, pois, por exemplo, ou ben obxectivizan á muller pasivizándoa por medio da galantería e a ponderación de rasgos físicos, como se estes puidesen conferirlle calidades humanas, ou ben representándoa como se fose un recipiente para o repouso do guerreiro.
Pereiro, malia que teñamos suliñado nel unha certa influencia de Buk, a diferenza do americano, non produciu textos agresivos, nin especialmente eróticos. Foi a análise poética do existente, a expresión da dor e do pracer, en relación coa morte, o que máis lle interesou. As referencias a mulleres que atopamos nos seus textos, aínda que deixan ver un pouso de sexismo galante, non transmiten, insistimos, a violencia construída na verticalidade que si transmiten os poemas de Cohen ou algunhas das narracións sexuais de Buk que, certamente, máis que describir un coito parece estar facendo unha crónica da ocupación vaxinal ou oral, un acto no que el é o máximo favorecido. Digamos que sente pracer na medida en que domina. E domina porque pode posuír. Obsérvese isto nalgúns fragmentos gloriosos, e de paso, préstese atención tamén á violencia explícita na exhibición do consumo de prostitución e, por suposto, no uso do imperativo que dá paso a ese tono asociado, dende a noite dos tempos, á masculinidade: a fala bronca.
"Me abrí la bragueta y la saqué.
-20 dólares - dijo ella.
-¡Pon tus labios en esta trompeta! ¡Déjala seca! Mujeres
Fronte a isto, podemos ver ademais como incorre Bukowski nesa concepción tópica das mulleres boas e malas e do tráxico "temor" que soen suscitar as últimas aos "homes-paxaro" na medida en que son "cazadoras de almas". Vexamos isto agora:
"Y, sin embargo las mujeres, las buenas mujeres, me daban miedo porque, a veces, querían tu alma" Mujeres
Esta violencia, presente nos textos, deriva, obviamente, dunha educación represora, machista e puritana que levou aos homes a sentir especial interese pola sexualidade clandestina -a prostitución- e a facer unha aprendizaxe vertical das relación íntimas coas mulleres que lles ten privado da amizade con elas, pois no contexto amistoso resulta máis difícil manter a orde xerárquica que, evidentemente, necesitan para sentirse cómodos.
Así é que, nesa loita pola supremacía, nese intento de prevaleceren, os poetas recuperan aquela idea da amada como inspiradora de sentimentos contraditorios, pois, por unha banda, encende a alma eréctil e, pola outra, pode, a un tempo, mancala, derivando a consecuente dor nun "presunto desprezo" explicitado no intento de invisibilización da muller como persoa autónoma, ou moito menos elaborado, na descrición detallada da fraxilidade córporea feminina, dos seus humores íntimos e de todas esas posturas que representan a dominación masculina. Daquela, a acusación. As mulleres que non recoñezan o presunto atractivo do "perseguidor", nin lle dean pulo ou acepten "adoralo", serán tildadas de princesas estiradas, coquetas, liantas, interesadas, vaidosas. Todo menos asumir o comportamento machista e bochornoso de seu.
Pero volvamos ao que estábamos, a esa idea da "fermosura da muller" que leva implícita a dominación simbólica cuxas vítimas son, principalmente, as mulleres burguesas, e teñamos presente algo importante: a existencia dun elemento externo que, nos atreveremos a dicir, non é o que estes autores contan nestes poemas. Daquela menten. É esta unha mentira poética que forma parte da mecánica do xogo que intentan pór en marcha para non caeren na vulgaridade que, posteriormente, no caso de Cohen, é explorada con sumo gusto, do mesmo xeito en que o fixeron Bukowski ou Henry Miller, mesmo o propio Ferrín, entre outros tantos. Porque, reflexionemos un momento, parémonos a pensar nese "elemento" que, segundo eles din nos seus textos, actúa como catalizador do ardor sexual, isto é nos "ollos" ou no "cabelo" da muller contemplada, e sexamos sinceiros/as, realmente cremos, se temos un mínimo de práctica, que son a "ollada" e o "cabelo castaño" os verdadeiros causantes da inflamación erótica dos nosos poetas? Existen outras zonas do corpo, non mencionadas aquí, que si dan paso á órganica excitación masculina? Existen, pero serán citadas noutros textos, despois da captura.
Sobre a caza sexual, sobre a duración da mesma, temos de recoñecer que, no caso de Cohen, parece ser breve. O amante sente auténtica adoración polo "choque sexual" coas mulleres. Ámaas porque pode odialas. Vive nunha continua e trepidante carreira que o conduce, inexorabelmente, na meirande parte dos casos, a cuartos de hotel que contribúen ao clima "antiromántico" que tanto parece excitalo. E neste punto, xusto agora que comentamos a importancia do aspecto lúdico da captura, veñen a nosa mente, uns versos de Lucía Novas referentes ao patriarcado sexual que ten atravesado, non únicamente a poesía, mais todas as artes. Tamén as ciencias e a política. Vexamos isto:
"O cazador acazapouse tras/das árbores altas/ (foron séculos agardando no silencio)/ mais á fin ergueuse/ a vítima sufriu berro de neve/ sobre o lombo desolado." Neve (Espiral Maior)
"O sexo profanado, vexado,/ A ofrenda, a furna que recibe./ O sexo/ O corpo,/ a presenza estraña." Neve (Espiral Maior)
,
Se observamos con atención, caeremos na conta do contraste entre a perspectiva crítica en Novas e a asunción dos papeis que o patriarcado nos inculca a todos/as en Cohen. Papeis que, sexamos xustas, asumiu a inmensa maioría dos escritores, dende Marcial, que se autocompracía na burla das mulleres, pasando polas Cantigas de Escarnio e, posteriormente, por Quevedo, en tantas ocasións incisivo e despiadado, para continuar coa "santificación" da muller, unha santificación que podía ter carácter moral, eis La perfecta casada, de Fray luís de León, ou sensual, como aconteceu con outros poetas, entre eles Garcilaso de la Vega, por exemplo, ou Lope e Góngora. Tamén Ronsard -marabilloso, a pesar de todo o que estamos a dicir- está nesta liña, pois describe moi claramente o afán de posesión e o pracer da propia captura, coa violencia inherente que, por suposto, constitúe para el, como para o resto de autores, un incentivo importante: "Mi pequeña palomita/ mi pequeña toda linda/perlita, besadme./ (...) Como un toro por el prado/ corre detrás de su amada,/ así yo, lleno de ira,/ correré, loco, tras de vós". Aí están o touro e a pomba, daquela o cazador e a vítima. Tamén o uso de imperativos, "besadme", como non podía ser doutro xeito. Imperativos que tamén usará Ferrín -"Cúmema, destrúema"- e Cohen -"Arriba las faldas"-.
Pero volvamos novamente a Cohen, adquiramos certa conciencia de cómo é que parece construírse na propia relación furtiva, pois non sempre sabe, ou pode, sobrevivir á ausencia desta excitación gaseosa. Aceptemos que hai, no autor canadiense, unha procura constante da posesión do corpo feminino que deixa claro, ao noso modo de ver, que ama o sexo porque, realizándoo, pode dominar e a dominación faino sentir vivo -algo semellante ao que lle sucedía a Bukowski, cunha diferenza importante: ao noso modo de ver, Cohen é aprezado polas mulleres coas que se deita. Entendemos que lles cae mellor e pode mesmo trabar certa amizade con algunhas delas-.
A existencia pois, a través do sexo. Grazas a el. E, sendo isto así, non debería sorprender que nos atrevamos a dicir o seguinte: Cohen concibe a práctica sexual coma unha oración, un xeito de clamar a deus e ofrecerlle orgasmos como tributo.
Tendo pois conta disto, é evidente que o proceso de captura non se entende, nin tería sentido, de non culminar coa posesión e a consecuente explosión final. Despois disto, cae o ánimo, o "cazador" baixa todos os chanzos posíbeis até chegar ao fondo de si mesmo: a escisión dual e impertinente. Cohen ama. Cohen despreza. Álzase primeiro, redúcese despois. Camiña tras da lanza que domina o propio corpo, ás veces cruel, tanto que, en certas ocasións, pode abandonalo-"(...) Ordena el alma en un sacerdocio vulgar devoto de la salvación de una erección fallida"-.
Son, xa que logo, os amores de Cohen, amores de hotel, de vodas e eternidade instantánea. Ama pois o poeta aquilo que devora, esa carne ocupada no delirio da vertixe, unha vez tras doutra. Con ansioso afán. Recolle no seu van a todas as mulleres, a unha única muller.
"Es fútil entrar en contacto contigo en medio de tu entrenamiento, pero he venido esperando que cayeras sobre una lanza y abandonaras a tu amo y vinieras a vivir conmigo en la playa del servicio de atrás del Hotel Gad."
"Subí las escaleras con mi llave y mi cartera de cuero marrón entré en la habitación número ocho. Escuché a Aleece subir las escaleras de tras de min. Habitación ocho. Mi propia habitación en un país cálido. Una cama, una mesa un silla. Tal vez pudiera volver a ser poeta. (...)La voz interior dijo, sólo contarás de nuevo si abandonas tu lascivia. Elige. Este es un lugar donde puedes comenzar de nuevo. Pero la deseo. Quiero poseerla."
"Asesinato y un tren rápido a París yo delgado de nuevo con mi gabardina azul, y Bárbara esperándome en el Cluny Square Hotel. Que le den por culo por no haber aparecido."
"Jamás deseé nada excepto estar con Mónica, estar en una habitación con ella en Europa y ser la cabeza del gobierno-en-el-exilio. (...) ¿Cómo osas trepar sobre Mónica para hablar de teología? Es por eso por lo que no puedes tener la habitación con ella en la Rue des Écoles".
Lendo con atención estes fragmentos - todos eles pertencentes ao mesmo libro, Memorias de un mujeriego, (Colección Visor de Poesía)- vense nidiamente dúas constantes fundamentais: a muller e o cuarto. Así, o desexo que ela inspira é satisfeito en espazos impersoais, fríos dende un punto de vista sentimental, que, dalgunha maneira, oprimen ao home. Sepúltano na propia humanidade. Limitada e fráxil. Eis a importancia de darlle un nome ao corpo feminino -Bárbara, Mónica, Aleece...- , pois bautizalas axúdao a manter un certo equilibrio ético interno. Con nome, é máis persoal, mesmo pode sentirse "sinceiro", mais, sobre todo, menos cruel consigo mesmo, pois o predador sexual remata por sentirse vítima do propio anhelo de amor. Un amor que non remate nunca. Que se recicle a través do corpo de todas as "muchachas" posíbeis.
Así é que, dende o noso punto de vista, insistimos, Bárbaras e Mónicas ou Aleeces, son a mesma Bárbara que non aparece. Esta ausencia é vivida como un rexeitamento polo home. Podemos sentir a raiba, en ocasións oculta, tras da ironía -"Baja a mi habitación. / Estuve pensando en ti./ Y estuve a punto de seducirme a mi mismo" La energía de los esclavos (Colección Visor de Poesía)-, aínda que non sempre é así, pois temos de recoñecer que, moitas outras veces, comprácese en facela explícita a través da "fala bronca" ou mesmo da crueldade. Vexamos isto:
"Que le den por culo por no haber aparecido." Memorias de un mujeriego
"Nunca supe/ hasta que te diste media vuelta para irte/ que tenías el más perfecto de los traseros./ Perdóname/ por no haberme enamorado/ de tu cara ni de tu conversación" La energía de los esclavos
"(...) me dijo: tus ojos están muertos. / Que es lo que te ha pasado, mi amante./ (...) Vete a dormir, mi fiel esposa,/ le dije con crueldad./ Lo que haya pasado a mis ojos/ le ha pasado a tu belleza." La energía de los esclavos
"Quién podría entretener mi aburrimiento, ¿esa/ exquisita princesa malcriada que habita el palacio/ de mi fracaso? (...) , y ella casi ni me habla. (...) Yo podría haber creado una mujer así a partir de / una o dos/ mujeres que me amaron, pero en aquellos tiempos/ no sentía ninguna inclinación/ hacia los monstruos..." La energía de los esclavos
"Pienso en ti muy raras veces, querida mía,/ Esta noche me doy el gusto/ de recordar la belleza que perdiste/ al cumplir treinta años,..." La energía de los esclavos
Temos diante nosa, fragmentos ben interesantes, non só dende o punto de vista literario, como levamos facendo anos e anos sen rechistar, mais tamén dende un punto de vista feminista, na medida en que retratan a violencia exercida sobre nós, por medio da ridiculización do corpo, aludindo á suposta perda da beleza e obxectivizándonos como personaxe poético mediante referencias frecuentes a distintos membros do corpo feminino que nada teñen que ver coa intelixencia. Así é que a "muchacha" preséntase moitas veces nos poemas como "un trasero", "un monstruo" ou como "una princesa malcriada". Do que pensa, sabemos pouco ou nada. Transmítesenos, algunhas veces, que é ilusa, mais, o habitual é que a sintamos perversa, por malintencionada e maliciosa.
Talvez, para defenderse desa instigadora muller "machista" -froito tamén da educación conservadora e dunha tristísima falta de interese pola cuestión feminista-, o poeta céntrase no pracer e na ira. O pracer para sentir. A ira para non sucumbir á beleza, para desromantizar o contacto, e, moi importante, para expresar co corpo a dominación. Sen rodeos :
"Me pongo detrás de ella/ inclínate, le digo/ Arriba las faldas/ Babeo mi mano/ para abrírselo/ Observa la puesta de sol/ sobre su cabellera/ ¿Estás relacionada/ con el hotel, la camarera, tal vez? Pregunto"
"Te he tomado/ Te he jodido/ Te hecho el amor/ En habitaciones y patios/ nos hemos entregado a la pasión." (Obsérvese o uso do imperativo, comentado máis arriba)
É esta procacidade de Cohen, froito dun patriarcado ben asumido, que nos engancha inicialmente aos seus versos, a pesar de todo. É así. Leonard Cohen, como Miller, Ferrín, Keats, Taramancos ou Neruda, por citar algúns nomes, de igual modo que nós, as propias mulleres, son vítimas do sexismo que afecta, entre outros, ao ámbito das relacións intimas -"La estructura caracterológica del hombre actual (que está perpetuando una cultura patriarcal y autoritaria de hace cuatro a seis mil años atrás) se caracteriza por un acorazamiento contra la naturaleza y contra la miseria social que lo rodea. Este acorazamiento del carácter es la base de la soledad, del desamparo, del insaciable deseo de autoridad, del miedo a la responsabilidad, de la angustia mística, de la miseria sexual..." La función del orgasmo, de Wilhelm Reich-.
Ora ben, malia todo o que acabamos de comentar, cómpre recoñecer algo importante: como lectoras, este ensañamento co sexual non nos incomoda en absoluto dende un punto de vista puramente literario, na medida en que podemos entendelo coma unha proposta máis que indaga na estética da suciedade, ou mesmo da violencia, do mesmo xeito en que houbo outras que indagaron na deconstrución sintáctica, obtendo como resultado o collage -eis Burroughs- ou o cubismo literario -Gertrud Stein - . Admitimos e asumimos, con admiración, a esencia poética deses fragmentos que, por outra parte, si son dignos dunha análise Freudiana.
Así é todo, volvemos dicir o explicado ao principio, é o noso desexo facer visíbel a constatación da dominación existente no mundo real reflectido nos textos destes autores. E querémolo facer sen dramas de ningún tipo na sociedade literaria. Pensamos que é urxente reflexionar en serio sobre o tema e facerlle fronte con eficacia dende todos os ángulos posíbeis, non só mediante discursos políticos, mais, sobre todo, mediante a praxe diaria. Sen público. Xa sabemos que se acepta que "todo o persoal é político", mais tamén somos conscientes de que tal afirmación é un exercicio máis de hipocrisía por parte daqueles que nin saben relacionarse coas mulleres, nin asumen a responsabilidade do seu comportamento bochornoso con elas. O feminismo ten de ser transversal e esta transversalidade non se está a levar á práctica. Isto que dicimos aquí non debería provocar a inseguridade masculina, nin derivar en comentarios xocosos. No entanto, si sería desexábel, e moito máis construtivo, que dese paso a un interesante exercicio de autocrítica, noso e deles, para que actitudes cetreiras, ben rancias e verticais, deixasen de ter sentido, desaparecendo, en consecuencia, da fabulación poética. Diso xa temos capital poético dabondo.
Queda entón aclarado que a nosa intención de que existan textos verdadeiramente horizontais, derivados de condutas realmente respectuosas coas mulleres, non implica un rexeitamente do "corpus erótico" de capturas e consumación vertical do sexo. Non somos tan inxenuas, pois, de ser este o noso obxectivo, deberiamos rexeitar a milleiros de escritores que sofren as consecuencias do sexismo triunfante na sociedade. Isto, obviamente, parécenos absurdo e pretencioso.
Pero continuemos pois co noso "cazador", prestemos atención á violencia implícita na narración prolixa que ás veces nos ofrece -xa fixemos referencia a isto máis arriba, pero insistiremos-, poñamos entón os ollos en Ferrín, por exemplo, teñamos conta da alusión ao propio fluxo vaxinal, á abertura do sexo feminino, ao modo en que ocupa o corpo da muller e sexamos tamén conscientes da diferenza entre el e Cohen, pois, se no caso do canadiense, como tamén de Bukowski, os encontros se producían nos bares, nos cuartos ou nos patios escuros da cidade, no de Ferrín desenvolveránse no rural. Vexamos isto nalgúns fragmentos de Erótica.
"Verde folliña e anúnciase a flor/ Idiota entre a espada que che afundo por tras/ E o tristén da baba túa/ A Primavera é louca a Primavera é parva/ E caseque non berras oh miña mixiricas"
"A lareira/ Chourizos á memoria de Lenin e ti non te me disolvas/ Noites de inverno frías/ Que eu amo a todo amare/(...) Deixa que a miña peza che defina os xemidos/ Cúmema destrúema/ Paxara de loito túa carqueixa de xeadas ardorosas/ Ponte tu derriba tu prenda"
"É miña amiga montaña de sal/ Menstrúa anémonas blindadas rosas públicas encaixes/ Acibeche/ Non te resisto se te me pos de fros"
Esta radiografía da práctica amorosa que nos suxire Ferrín, coa muller en estado de gracia sexual, fedendo a mar, solivianta o ánimo lector, como o soliviantan Cohen ou Bukowski. É certo. Insistimos pois na necesidade de sermos sinceiros/as, xa que sabemos de vello que isto nos gusta, malia o sexismo inherente. Como nos gustou a descrición de Lawrence daqueles encontros entre Lady Chaterley e o gardabosques, ou como adoramos a xenial narración poética erótica de Baudelaire naqueles poemas do seu libro Las flores del mal, unha narración menos directa mais cun fondo igual de procaz, na medida en que nos describiu, entre afeites e augas oceánicas, a realización do cunilingüis. Así de simple. Así de complexo.
"Un rumoroso puerto donde mi alma bebiera/ A torrentes el ruido, el perfume, el color; (...) Y hundiré mi cabeza sedienta de embriaguez/ En ese negro océano, donde se encierra el otro, (...) En las últimas hebras de esas crenchas rizadas/ Confundidos, me embargan los ardientes olores/ Del aceite de coco, del almizcle y la brea" (La cabellera)
Entón, e para concluírmos, facémonos a seguinte pregunta: imos ser capaces de aceptar o pouso machista destes textos? Asumiremos a necesidade de contemplalos, non só dende un punto de vista estético, mais tamén dende un punto de vista feminista? Quereremos pois facer visíbel ante o noso alumnado o sexismo inherente? Sería ben interesante e saudábel.