Psicografías: A protesta Post-Mortem
Danse ás veces casualidades que parecen remitirnos á idea dun pensamento colectivo, en rede. Dá entón a impresión de que existe algo que nos comunica, mais isto, malia o noso desexo por atoparmos unha explicación para todo, permanece aí, na dimensión creada por nós para todas as cousas difícilmente demostrábeis. Así é que procuramos sempre cinguirnos ao tanxíbel deixando a cuestión en mans dos/das matemáticos/as que, de certo, relacionan o que, dun xeito doméstico, adoitamos chamar casualidade, coa aleatoriedade, un proceso cuxo resultado non é previsíbel xa que vén determinado polo azar. Daquela, as matemáticas falarán de probabilidades, partindo sempre das estatísticas, e obviarán todo aquilo que entre no campo da intuición por ser esta cuestionábel e carecer de rigor científico. Mellor así, pois, na medida en que buscamos ter algunha "certeza", cómpre separar o que é ciencia daquilo que non o é.
E porque falamos disto aquí?. Cal é o obxectivo? . Lamentabelmente, ningún que poida garantir unha explicación reveladora. Non somos científicas, nin o pretendemos. Simplemente nos valemos deste asunto para dar comezo ao artigo que, dalgunha maneira, xorde dun feito casual.
O caso é que, nos derradeiros días do mes precedente -abril, evidentemente-, caeu nas nosas mans un libro certamente curioso e ben entretido do escritor angolano J. E. Agualusa (Huambo, 1960). O título, "O lugar do morto", en principio sinistro, chamou a nosa atención e lémolo con grande interese. Neste, Agualusa, "transcribe" o pensamento de determinados autores e autoras, xa mortos/as.
Ao xeito dos relatores dos Evanxeos -cuxas palabras foron ditadas, disque, por un espírito superior, coñecedor de todas as cousas- ao angolano forónlle ditadas, directamente dende o Alén, as ideas e opinións dos pensadores/as falecidos/as. Así é que resulta ben interesante e ameno na medida en que pode permitir certa destensión, moi necesaria tendo conta dos moitos problemas que aflixen á sociedade galega.
Daquela o entretemento está garantido. Podemos, pois, propoñer a súa lectura. É máis, recomendarémola en portugués, xa que esa é a lingua na que foi escrito e que, por razóns que non veñen ao caso explicar aquí, forma parte do noso imaxinario lingüístico. Pero vaiamos ao libro e retomemos a idea do principio, a da casualidade. Cal é a relación entre ambas as dúas?. Moi simple, nos días que durou a lectura deste libro, chamaron a nosa atención as "psicografías" de Clarice Lispector (1920-1977) e Riszard Kapuscinski (1932-2007).
Por algunha razón, nos últimos tempos, e, a partir da nosa lectura de "Conversa Ultramariña" (Ed. Positivas), sentimos a morte e a vida explicada a posteriori como algo máis próximo do habitual. Digamos que, a raíz de Lois Pereiro, prestamos maior atención á vida contada polos/as vivos/as daqueles que, lamentabelmente para nós -eles/elas, talvez estean ben contentos de terse ido- están mortos/as. En Lois a morte era unha constante, tanto que un dos poemarios leva no título a causa da mesma: Poesía última de Amor e Enfermidade.
Ler os pensamentos de Lois e coñecer a profundidade do seu amor por Piedad Cabo, levounos a pensar na lexitimidade ou non de dar luz a determinados aspectos da vida dos/das autores/as falecidos/as. Velaí o interese que xeraron en nós as palabras de Clarice Lispector e Kapuscinski, verbo dunha biografía sobre as vidas de ambos os dous autores. Eis a nosa intención, modesta, por suposto, de parármonos a pensar seriamente neste asunto preguntándonos se tal labor os/as incomodaría e, consecuentemente, podería ser considerado non ético.
E neste punto exactamente é onde xorde a idea da casualidade, pois xusto neses días, a escritora Mariña Rei (Ames, 1966) publicou no Xornal de Galicia un artigo sobre este tema titulado "Literatura, sexualidade e artistas". Neste, a poeta e narradora, facía explícito o seu malestar polas biografías escritas sobre tantos/as autores/as desaparecidos/as e que, certamente, están indefensos ante a avideza e subxectivismo dos seus biógrafos que dan conta de intimidades sexuais carentes de interese literario ou artístico na opinión da articulista.
Pon Mariña o exemplo de Pessoa, do que se di, nun novo estudo biográfico, que non mantiña relacións sexuais coa súa dona, Ephelia Queirós. "Tamén aparece un novo estudo de Pessoa que, como non, afonda no plano da sexualidade do poeta. Disque o gran poeta portugués non mantiña moitas relación sexuais coa súa dona, Ephelia Queirós, e isso debe ser de grande importancia para explicar tanto heterónimo e tanto desassossego."
Nestas palabras, o tono de indignación faise evidente. Para a escritora de Ames, existe un interese absurdo pola intimidade sexual dos/das artistas, sexan estes/as pintores/as, escultores/as, poetas, narradores/as ou autores/as de teatro, pois segundo ela mesma di, parece existir unha "cuestión palpitante": " (...) a relación da sexualidade co artista e coa propia obra. Non interesan tanto as cuestión sentimentais, filiais, de saúde ou económicas".
Daquela, cómpre facer visíbel o interesante da reflexión de Rei, xa presente no libro de Agualusa -"O lugar do morto"-, ao respecto das devanditas biografías que, nalgúns casos, teñen mesmo un carácter haxiográfico. Vexamos, pois, como o autor angolano transcribe a visión de Clarice Lispector (1920-1977) e Kapuscinski (1932-2007), respectivamente, sobre esta tendencia a contar a vida de personaxes públicos:
"A noticia de que um jornalista norte-americano, Benjamin Moser, escreveu e fez publicar uma biografía minha, Why this world (Oxford University Press), me pegou desprevenida. (...) As biografias anteriores eram exercícios académicos, um tanto ou quanto ingénuos, assentes mais en vagas interpretaçoes dos meus romances, contos e crónicas, do que em mexericos ou confissoes, como lhe quiram chamar, de persoas próximas. (...) Dizem que me apaixonei por Lúcio Cardos e que esse amor sendo imposível, pois o meu amigo nao se interesaba por mulheres, me empurrou a escrita. Mosser nao falou comigo, nao falou com Lúcio -e podía tê-lo feito, como adiante explico-, mais ainda que tivesse falado eu nao saberia inteiramente elucidá-lo." (Clarice Lispector)
"Aconteceu. Un dia teria de acontecer. Se tivermos sorte, enquanto escritores, ao fim de alguns anos de trabalho árduo as pessoas começarao a interessar-se por aquilo que publicamos. Mais uns tantos anos e virá o lado sombrio da fortuna: as pessoas irao começar a interesar-se mais pela nossa existência mediocre do que por aquilo que publicamos. E entao, sim, acontecerá. Alguem, um leitor atentíssimo, um discípulo amorável, un formidável devoto, practicará contra nós a pior das afrontas: uma biografía. Provavelmente já estaremos mortos, o que nao diminui, antes pelo contrario, a atrocidade do ato. O nosso biógrafo explicará aos jornalistas, de lágrimas nos olhos, que foi a paixao a léva-lo ao tresloucado ato. Escreveu o livro, dirá, arrastado pelo justo desjo de melhor compreender o universo do seu autor preferido."(Kapucinski)
No primeiro fragmento, aprezamos a queixa, manifestada nidiamente pola escritora, transcrita polo angolano, ante unha ousada afirmación ao respecto da causa que a levou á escrita. Indica Clarice que nada sobre a súa presunta paixón amorosa por Lúcio lle foi consultada. Tampouco non ao propio Cardoso que, de certo, podería ter dado unha explicación, de o querer, por suposto, máis verosímil, e, seguramente, menos novelesca para o biógrafo, o que, en termos económicos, se traduciría nunha historia "menos rendíbel".
Por outra parte, no segundo fragmento, séntese a ironía do autor ao respecto, non tanto da cuestión da intimidade sexual exposta, senón do carácter ridículo de sentirse chamado/a a contar esa vida gloriosa, ou non tanto, da persoa falecida. Segundo se pode inferir da psicografía de Kapuscinski, esa emoción amosada polos biógrafos/as nos seus ollos húmidos, constitúe unicamente a falsa expresión dunha pretendida paixón que agocha detrás un anceio pecuniario. Nisto, coincide a visión de Agualusa, -pois, obviamente non acreditamos na súa capacidade como médium, por moito que nos guste o escritor-, coa da poeta Mariña Rei.
A única diferenza entre ambos os dous autores é que Agualusa suxire esta cobiza, valéndose da ironía e o sarcasmo, Mariña, pola contra, faina explícita con indignación pola falta de "moral" dos biógrafos. Vexamos isto: "É o que sucede por exemplo con algúns escritores de sona despois de pasar á posteridade: os seus pasos son examinados con lupa, as súas vidas son diseccionadas e analizadas do dereito e do revés. En moitos casos por persoas achegadas, desprovistas de todo rigor científico ou moral, movidas polo afán económico. Sempre vendeu facer caixa a conta do sufrimento alleo pero agora semella que máis e mellor".
Compartimos coa poeta, en parte, certa indignación pola falla de rigor científico -nos casos en que así sexa- e o presunto interese económico deste tipo de cronistas que pretenden lucrarse coa venda desas vidas relatadas, con maior ou menor tino... Pensamos que o que falla, fundamentalmente, é a falta de perspectiva: moitas veces temos sido domésticos de máis. Os estudos biográficos precisan pois da distancia suficiente para non caer no sentimentalismo ou no morbo. Dar conta das inclinacións sexuais dos/as "contados/as" pode ser ilustrativo ou carecer en absoluto de interese literario ou artístico, situándose entón no meramente anecdótico que, evidentemente, non aporta nada ao labor de análise. No entanto, parécenos que a cuestión íntima é máis ampla. Daquela, cremos que se descobre moito máis dunha persoa facendo referencia aos seus problemas familiares, as crises de conciencia ou aos desencontros cos amigos ecoas amigas, por exemplo, que referindo as súas prácticas sexuais. Así é que o feito de dar conta delas, mais que indignarnos, resúltanos indiferente.
En calquera caso, unha biografía é, guste ou non, unha vida escrita que, evidentemente, implica tanto aspectos íntimos como públicos do personaxe en cuestión. Outra cousa ben distinta é a absurda pretensión de que eses devanditos aspectos íntimos teñen de ter sempre influencia na obra do "biografado". Nalgúns casos si e noutros non.
Pensemos, por exemplo, en Burroughs e na súa afición pola heroína, e outras substancias, que tan claramente se reflicte na súa obra, non só na forma da escrita que obviamente tende a ruptura, probabelmente acadada con excelencia grazas a un estado de conciencia alterado -"Los dos agentes estaban sentados en sótano villa española 1920 _Olor a insecto espermático podrido de Los Hombres Verdes arremolinándose en esquinas desnudas temblando a través de sustancias sin huesos en ráfagas de color_ Tanteó a través de la puerta abierta una delicada música por calles sombrías barridas por patrullas enemigas y metralla blanca paralizante_ Avanzó como un perro eléctrico husmeando señalando personal e instalaciones enemigas a través de cuerpos y mentes pantallas de la silenciosa ciudad-pez", Nova express-, senón tamén nas propias declaracións feitas a través do seu personaxe, Willy el Uraniano, tamén denominado Willy la Rata-"No había salido aún del Recinto Fortificado pero había borrado los grilletes de palabras y dado la alarma a las quebrantadas fuerzas masculinas de la tierra: ESTA ES UNHA GUERRA DE EXTERMINIO. LUCHAD CÉLULA POR CÉLULA A TRAVÉS DE LAS PANTALLAS MENTALES Y CORPORALES DE LA TIERRA. ALMAS PODRIDAS POR LA DROGA ORGASMO, CARNES PALPITANTES DE LOS HORNOS; PRISIONEROS DE LA TIERRA SALID. ASALTAD EL ESTUDIO_", Nova express -.
Vemos, pois, neste segundo fragmento, como o consumo de drogas inflúe na creación do autor que pretende dar saída ao collage narrativo para facer ver algo, no seu día, visionario: a falsidade da linguaxe que, na súa opinión, non é máis que un virus que habita na mente das persoas. Neste sentido, Burroughs xoga con el explicitando a capacidade que ten para deformar a realidade, unha cuestión xa explicada por Wittgenstein e, posteriormente por Derrida. A vida crúzase entón coa obra. Tamén co contexto que, no caso das primeiras publicacións de Burroughs, é o conformado pola Xeración Beat.
Así é que, ás veces, a vida pode ter algúns aspectos íntimos que axuden a dilucidar o que os/as escritores/as intentaban transmitir e os motivos que os inducían a facelo. Puxemos o exemplo de Burroughs, mais poderiamos ir máis atrás e pensar nunha autora clásica, profundamente movida pola fe en Cristo, Teresa de Ávila (1515-1582). Que versos de amor tan fondos os desa poeta mística, totalmente obnubilada polo anceio de deus. Fagamos memoria:
"Si el amor que me tenéis,/Dios mío, es como el que os tengo,/Decidme: ¿en qué me detengo?/O Vos, ¿en qué os detenéis?/-Alma, ¿qué quieres de mí?
-Dios mío, no más que verte. -/ -Y ¿qué temes más de ti?- /-Lo que más temo es perderte. -/ Un alma en Dios escondida/ qué tiene que desear,/ sino amar y más amar,/ y en amor toda escondida/tornarte de nuevo a amar?."
E desta escritora namorada de Deus que contemplaba con arroubo as súas imaxes, a François Augiéras (1925-1971) e ao seu libro "El viaje de los muertos", por onde flúen a consciencia do autor e a súa inquietude pola soidade experimentada baixo un ceo non sempre protector. Nesa viaxe por África, referida na novela, observamos a fracción imprescindíbel desa "verdade vivida" da que o narrador constitúe unha proxección. Augiéras viviu en París, Argelia, Mali, Mauritania... Atravesou parte do mundo sendo, a un tempo, atravesado por el. Tanto as viaxes coma as propias inclinacións ao erotismo ou os seus intereses místicos -intentou ser monxe ortodoxo- séntense na súa escrita que, dalgunha maneira, reflicte a explosión do carnal e a sutileza embriagadora da paisaxe ou as apreciacións do narrador ao respecto da soidade ou do amor.
Vexamos entón como vista, tacto e un desbordado corazón anhelante se proxectan na paisaxe, no sexo e no pensamento íntimo, conformando un todo indivisíbel...
"Los pantanos brillaban al sol. Lo que los hombres eran capaces de ser y de hacer a plena luz del día me importaba más que nada. Me lavé en un estanque. En el silencio de la mañana, nacía en mí la vida y yo la amaba. Aquí nada turbaba la paz, el crecimiento de las plantas."
"(...) Nada más bello que el amor, nada se proyecta más lejos, no el amor de todos los hombres sino el de los compañeros de aventura, el amor nacido cerca de las hogueras."
"Su boca me vuelve a besar. Me besa la frente, los ojos, la garganta. El tira sobre las piedras su manto de lana blanca. Sobre un lecho de sílex, nuestras manos enlazaron nuestras cinturas finas; pecho contra pecho, lastimándonos en las rocas, entre sus muslos oscuros deslicé mi cola puntiaguda"
Obsérvase aquí a importancia do que o autor é naquilo que escribe. Proclive á abstracción, cunha certa alma de poeta e inclinado á reflexión, Augiéras vive a súa condición de marxinal como unha circunstancia necesaria para tocar as emocións máis suaves e ralentizar o instante. Escribiu neste libro, El viaje de los muertos, o monstro que tiña dentro, como moi ben recomendara Goethe no seu día, e logrou chegar ao centro dese corazón anhelante, desbordado, insatisfeito, continuamente errante. Bisexual místico, mais finalmente anacoreta, foi rescatado do inxusto esquecemento polo seu biógrafo, Serge Sánchez (François Augiéras, Le dernier primitif), así é que, neste caso, a biografía é ben chegada e celebrada, convertíndose nunha lectura, non diremos necesaria, mais si interesante.
Pero continuemos con esta viaxe sexo-mística do "Augiéras literaturizado", vexamos como deixa caer no libro consideracións sobre temas diversos, dos que nós, escollemos este: a escrita libre do mercado, que non se deixar levar polas "idées reçues" para facerse cómoda e amoldarse a un patrón determinado que se reflicte, obviamente, na caixa feita co libro en cuestión. Unha caixa que beneficia, principalmente, ao editor e, talvez, se hai sorte, ao/á propio/a escritor/a.
Un problema moi estendido este do comercio literario que, como non, afecta ao noso sistema que ten cometido, no seu día, erros ben graves como o silenciamento de Avilés de Taramancos do que moi agudamente da conta Luciano Rodríguez (Viana do Bolo, 1951) en Páxinas Amarelas, Ed. Espiral Maior. "Antón Avilés de Taramancos (Noia, 1935-A Coruña, 1932) foi un escritor que sempre mantivo a máis rabiosa independencia, non pertenceu a capelas nin grupos literarios pechados, e ese espírito de liberdade ten un prezo que pagou cun silenciamento prolongado, roto, con toda xustiza, nos doce derradeiros anos da súa curta vida e especialmente logo de publicar Cantos Caucanos (1985)"
Así, de igual modo que Taramancos, unha das voces máis potentes da nosa poesía galega, Augiéras determinou vivir en liberdade e ben claro que o manifestou a través dese narrador que non é outro que el propio: "Si escribía novelas, si aceptaba los convencionalismos de los demás, no tendría que hacer el descubrimiento de mi alma, y yo amo mi alma". Xusto aquí, neste fragmento, deixa François Augiéras, ao noso modo de ver, a chave do asunto que nos incitou a escribir o presente artigo, a resposta á nosa pregunta. Que é o que cómpre visibilizar ou non da vida dos/das artistas?. Nós pensamos que a alma de seu, entendendo alma por pensamento, inquedanzas, obsesións e procuras que fornezan a súa creación. E a alma, por moito que nos disguste, pode ser sexual, sensual, fría e distante, ética ou perversa.
Sempre que saibamos dar luz a esa parcela descoñecida, sen adentrármonos no terreo infértil da rexouba e desvíar a atención do que realmente interesa, isto é, o/a autor/a e a súa obra, estaremos facendo un labor biográfico rigoroso. Faremos pois, Ciencia Literaria. Unha ciencia marabillosa que resultaría aínda máis fascinante de se facer do xeito contrario, isto é, inferindo aspectos vitais determinantes na obra a partir dos propios textos.
Pero isto, en principio interesante, faise difícil. Esixe tempo. Nós aquí, únicamente o propoñemos e proseguimos con esta cuestión do que sería, ou non, ético referir da vida dos/as autores/as falecidos/as. Coincidimos con Mariña Rei na necesidade de sermos rigorosos/as, mais cremos que este rigor vai ligado ao equilibrio, a saber ter pulso e diferenciar en que casos o elemento sexual resulta, non necesario, mais si revelador, do mesmo xeito en que o poden ser os aspectos da vida familiar que, coma en Bukowski ou Burroughs, foron escabrosos. Por esta razón, consideramos que os supostos amoríos entre Uxío Novoneyra e María Mariño, coma moi ben explica a poeta de Ames -Novoneyra non quedou exento de tanta análise frívola- son pouco ou nada interesantes.
Tendo conta do explicado, para nós, o respecto que se pide pola intimidade dos/das artistas falecidos/as é o xusto, mais, dada a complexidade do real, a cousa non resulta tan doada como podería parecer nun principio. Sempre houbo persoas interesantes e persoas interesadas. As primeiras saberán que é o pertinente en cada caso. As segundas, deixaranse levar por motivos económicos que, de paso, favorezan a súa proxección persoal. Vanitas vanitatis et omnia vanitas...