Polo san Xoán nin sardiña nin pan

A festa é sempre unha paréntese na vida cotiá e a festa axudou a construír o tempo e marcar o calendario, especialmente nunha sociedade agraria. Hoxe os marcadores son dixitais e a sociedade foise apartando da natureza, polo que moitos dos rituais perderon o seu significado, ou significados, e non cumpren a función social orixinaria. Hoxe seguen celebrándose, pero estas celebración non son máis que escenificacións ou teatralizacións, mesmo algunhas son vistas como que rachan co establecido, algo así como subversivas, cando non son máis que simples exteriorizacións de canalizadas rebeldías para que o orde establecido, e ben establecido, siga como está ou mellor aínda do que está, para que todo siga no seu sitio.

E, así, a festa segue cumprindo unha das súas funcións: rexeneración da orde establecida por medio da emerxencia dun caos controlado e dunha vitalidade explosiva. Podemos definir este espírito festivo como “rituais de rebelión”, por usar unha terminoloxía do antropólogo surafricano Max Gluckman aplicado a rituais de pobos tribais. Son rituais que non van máis alá dunha alteración do normal cotiá, pois ao final o que se fai é revalorizar ou reforzar os valores morais que están implícitos no sistema para que este siga funcionando; nunca eses rituais teñen a función de rachar co establecido. Pero, si, nestes rituais a xente pode sentirse unida e unánime e por iso participa, e participa tamén porque esas prácticas, entendidas como culturais e sociais, xa non están ligadas ao local, por moito que na Coruña, por exemplo, pensen que a celebración da noite de san Xoán é alí especial e distinta a doutros lados. As festas forman parte dun entender o tempo de forma cíclica, no que as cousas pasan unha e outra vez e xeran a impresión de que todo volve a empezar de novo como o rexurdir da natureza cada primavera. O calendario seguiu en paralelo o ritmo da natureza, mais agora son os grandes almacéns e os informativos, os que dan a información do tempo meteorolóxico, os que din cando e a que hora chega cada estación, aínda que ás veces, e por cuestións de mercado, claro, anuncien o verán cando aínda non marchou a primavera. Sen esta información moitos non saberían se teñen que calzar botas ou sandalias, mercar o roupa lixeira ou de abrigo, estarían desacougados. Será por isto, porque queren que vivamos no desacougo continuo, que o presidente do goberno español aconsella desmontar meteogalicia. Se en Madrid hai sol, aquí tamén, aínda que as nubes non nos deixen ver o sol.

Pero celebrando as festas estamos confirmando a construción do tempo como unha elaboración colectiva. As festas seguen sendo precisas nunha sociedade laica e fortemente dependente da tecnoloxía, como seguen sendo esenciais para ordenar o tempo e precisas para a cohesión social. Así aparecen novas festas ou se transforman outras, festas que para uns poden que non teñan importancia e as consideremos copia literal de rituais dominantes noutras sociedades, mais para os que a celebran si.

Para saber que tempo fai xa non miramos ao ceo, miramos unha pantalla. Mais a realidade económica e social na que vivimos afecta á construción da realidade social, provocando cuestionamentos das identidades entre o propio e o global, tamén fomentando outras aparentemente desterritorializadas e ahistóricas, sempre para un mellor control social. Neste contexto hai que situar algunha macro celebración que non serían tal se tivesen unha lectura máis apegada ao local e á construción histórico e social desa realidade local.

O san Xoán é unha das festas que pertencen ó grupo das encadradas, polos estudosos do calendario festivo, dentro do ciclo anual de festas universais. É unha festa anual porque está ligada a un momento do ano de relevancia importante, tamén universal, e local, pois en moitas freguesías é a festa patronal, como en Carballo. Segundo o estudo do antropólogo González Reboredo, san Xoán e o santo titular de 234 freguesías no noso país, o que o converte no cuarto en importancia de santos titulares.

A festa do san Xoán tiña importancia na cultura popular galega, tanto pola súa situación no calendario como polos rituais asociados. Hoxe dise que é unha celebración que coincide co solsticio de verán, cando a luz trunfa sobre as tebras e o sol baila na mañá dese día, é dicir, amosa o seu predominio e nós amosamos a nosa admiración polo astro chamado rei. Isto ten que ver tamén con lecturas neorelixiosas.

O sol é a expresión máxima do mundo natural, o que pode marcar unha boa colleita ou non. Se polo san Xoán non había bo tempo era sinal de que o millo estaría comesto polas malas herbas, o millo non medraba e o futuro pintaba negro. Un poeta muxián dicíao así desde a emigración:

Quenta o mes de San Xoán o verde millo das agras; polo chan da Condomiña van arringlando as manadas de alegres traballadores para as labouras da sacha.,Na veciña parroquia de Bardullas aquel que non tiña dado a primeira sacha do millo por san Xoán, que era o santo patrón, era un mal labrego que non facía as cousas ao seu tempo, tamén un mal veciño porque daba mala imaxe da comunidade. Este labor agrario retrasábase na miña parroquia de Coucieiro até o san Pedro. Hoxe o significado de “bo tempo” é ben distinto e queremos que faga sempre “bo tempo” para non ter que andar co paraugas, con roupa de abrigo ou poder tomar o sol.

Case toda etnografía fala de que na véspera do san Xoán enchíase a xeografía galega de lumes rituais -as cacharelas, laradas, lumeirada, etc.- para espantar todo tipo de males. Este “horizonte incendiario”, do que fala Lisón Tolosana non era exactamente así, pois estes lumes non era tan estendidos (outra cousa é o horizonte incendiario do verán, pero aí o lume xa non é ritual, a non ser que cualifiquemos de ritual satánico a todo aquilo que ten función aniquiladora e destrutora do país) e había lugares nos que non se facía ou non tiña a predominancia que hoxe lle damos. No meu lugar (na miña zona dicimos lugar no canto de aldea) o importante eran colgar plantas nas espeteiras das xanelas e nas portas. Hoxe este é un ritual que está desaparecendo, mais teriamos que recuperalo, pois son moitos os males dos que temos que protexernos, males que nada teñen que ver con meigas e males de ollo, e si con políticas de desmantelamento, imposicións e control social.

O lume era utilizado como un instrumento de defensa contra certos elementos que poden desequilibrar a normalidade das persoas, e que poden ser naturais, como as enfermidades, ou culturais, como as meigas, demos ou a soltaría, que socialmente estaba mal vista. Os elementos a defender eran a aldea, a casa, as persoas e os animais. Ao redor do lume xuntábanse todos os veciños e saltaban por riba del coa idea de que así se liberaban de todo mal. Hoxe, a estes males tradicionais, engadíronse outros modernos, e debemos seguir saltando por riba do lume de san Xoán non xa para que non nos morda cadela nin can, nin cousa que ande polo chan, senón para espantar aos que queren acabar coa nosa lingua, aos que queren privatizar o ensino e a sanidade, aos que desmantelan todo o tecido industrial deste país, e non sigo porque xa estaremos cansos de tanto saltar.

Nas aldeas, ademais do lume colectivo, podía haber outros que se acendían diante das casas para que na mañá seguinte o gando e as xentes saíran por riba das cinzas que quedaron do lume protector e ás que se lles outorga poderes para previr o mal. Nos tempos de hoxe quizais se debería facer unha gran fogueira ao redor de todos os edificios da administración autonómica e estatal para purificar aos gobernantes, pero tería que ser un lume ben grande.

Outro elemento ritual era a auga, como elemento para sandar males da pel ou vinculado á fertilidade. Pero tamén había sitios nos que se poñía a roupa ao orballo da mañá do vinte e catro para que non a danase a couza. Deberiamos saír a tomar o orballo desta mañá como ritual ante a couza que nos ataca como sociedade e quer acabar con nós.