O rio XALLAS: Diferentes teorías a loor da orixe do nome deste rio bergantiñán
Para iniciármonos no estudo deste nome, acudimos ao traballo do prof. PAULO MARTINEZ LEMA, do departamento de Filoloxia Galega da Universidade Compostelán.
O seu título é: “ A TOPONIMIA DAS COMARCAS DE BERGANTIÑOS, FISTERRA, SONEIRA E XALLAS NA DOCUMENTACIÓN DO TOMBO DE TOXOS OUTOS (SÉCULOS XII-XIV) ”
Moi recomendábel para quen estea interesado no tema.
Atopamos alí un percurso polas diferentes teorías que se foron deitando ao longo do tempo para explicar a orixe do nome de, XALLAS.
Velaí:
Identifica a orixe do nome coa freguesía de S. Pedro de XALLAS de CASTRIZ, no concello de Sta. Comba, que na antigüidade era nomeada como “ ialles d’Alcayaa ”.
Daí o nome de XALLAS pasou a denominar o rio que ainda o P. Sarmiento nomea como “rio Ézaro o Lézaro”.
Pasa, o autor do traballo, a descreber as diferentes etimoloxías realizadas até agora sen que ninguna delas lle resulte satisfactoria.
1) Así explica como o prof. Moralejo Lasso refire a expresión XALLAS ao radical *SAL- “agua corrente, regato”, e propón unha forma etimolóxica a partires de *SALIA, remitíndonos aos nomes do rio SAJA (Cantabria) ou SELLA en Asturias.
Achega os topónimos asturianos, SALINZA e SALIENTES conectando, se cadra, con SALIRE , en referencia a mananciais e saltos de agua.
2) Pasa logo a expor as teorías do prof. Monteagudo, quen desbota que sexa de orixe un hidrotopónimo derivado de *SALIO ( saltar, abroiar), e prefire partir dun radical europeo “iam “, “iem" (excavar), unha gabia ou canle ; IALIA, seria “excavación”, que relaciona coas riquezas de ouro e estaño, destas terras.
Remata o interesante traballo con estas verbas :
“ Ainda que non nos atrevemos a propoñer unha solución definitiva á cuestión da etimoloxía de XALLAS,cremos bastante razoábel tratar de establecer conexión entre este ítem e o repertorio hidronímico de filiación indoeuropea ”.
Nesta liña, cita ao prof. Edelmiro Báscuas que apunta o nexo de XALLAS co MONTE XALO que relaciona co ámbito xermánico e balto-eslavo.
As nosas ideas van mais ben polo camiño de que as orixens dos nomes da Terra veñen das ánsias e traballos da xente.
Da orixe do nome do monte XALO, (antigamente, “ Monte GALLO” ), fumos quen, de propor coma orixe, un monte do NUGALLO, en referencia ás NUGALLAS, ou “descansadeiros do gando” ; e metíamos na mesma explicazón as orixens do monte GAIÁS, VILANOVA DE GAIA, e o compostelán, cruceiro do GALLO.
Chegados aquí, ousamos propor a mesma orixe para o nome de XALLAS.
Dunha NUGALIAS latina sairía toda a história.
Seguindo as regras da gramática histórica o -G- intervocálico podería seguir varios avatares.
a) Un deles seria permanecer; e daí sairía o NUGALLÁS de ANTAS de ULLA.
b) Outra posibilidade seria desaparecer, dando lugar á NOALLA de Sanxenxo, sitio de terras brañentas e criadeiro de bon gando.
c) Ainda o dito - G -, podería evoluir para dar no -X- galego, e producir un NOXALLAS .
Deste NO.XALLAS sairía o XALLAS de hoxe ao confundirse a primeira sílaba NO- coa contracción de - EN O - .
Velaí pois, que a orixe do nome faría referencia ás gandeiras terras de SEAIA, dominadas polo castro de ALCAIÁN.
Iste nome de ALCAIÁN resoa como a CAVEA ou gaiola, groba ou congostra; lugar axeitado para acubillar a “facenda” ou gandaria.
Ás veces pensamos se os muros castrexos non terían sido aproveitados polos labregos para encurralar pola noite o gando que pacía de día ceibo polo monte. Este “ameixoar” do gando debeu ser un costume usual ao longo e largo da xeografía do País, e daí sairon os “pousadeiros de gando”, NUGALLAS ou NOXALLAS, que deviron no noso XALLAS de hoxe.
O seu título é: “ A TOPONIMIA DAS COMARCAS DE BERGANTIÑOS, FISTERRA, SONEIRA E XALLAS NA DOCUMENTACIÓN DO TOMBO DE TOXOS OUTOS (SÉCULOS XII-XIV) ”
Moi recomendábel para quen estea interesado no tema.
Atopamos alí un percurso polas diferentes teorías que se foron deitando ao longo do tempo para explicar a orixe do nome de, XALLAS.
Velaí:
Identifica a orixe do nome coa freguesía de S. Pedro de XALLAS de CASTRIZ, no concello de Sta. Comba, que na antigüidade era nomeada como “ ialles d’Alcayaa ”.
Daí o nome de XALLAS pasou a denominar o rio que ainda o P. Sarmiento nomea como “rio Ézaro o Lézaro”.
Pasa, o autor do traballo, a descreber as diferentes etimoloxías realizadas até agora sen que ninguna delas lle resulte satisfactoria.
1) Así explica como o prof. Moralejo Lasso refire a expresión XALLAS ao radical *SAL- “agua corrente, regato”, e propón unha forma etimolóxica a partires de *SALIA, remitíndonos aos nomes do rio SAJA (Cantabria) ou SELLA en Asturias.
Achega os topónimos asturianos, SALINZA e SALIENTES conectando, se cadra, con SALIRE , en referencia a mananciais e saltos de agua.
2) Pasa logo a expor as teorías do prof. Monteagudo, quen desbota que sexa de orixe un hidrotopónimo derivado de *SALIO ( saltar, abroiar), e prefire partir dun radical europeo “iam “, “iem" (excavar), unha gabia ou canle ; IALIA, seria “excavación”, que relaciona coas riquezas de ouro e estaño, destas terras.
Remata o interesante traballo con estas verbas :
“ Ainda que non nos atrevemos a propoñer unha solución definitiva á cuestión da etimoloxía de XALLAS,cremos bastante razoábel tratar de establecer conexión entre este ítem e o repertorio hidronímico de filiación indoeuropea ”.
Nesta liña, cita ao prof. Edelmiro Báscuas que apunta o nexo de XALLAS co MONTE XALO que relaciona co ámbito xermánico e balto-eslavo.
As nosas ideas van mais ben polo camiño de que as orixens dos nomes da Terra veñen das ánsias e traballos da xente.
Da orixe do nome do monte XALO, (antigamente, “ Monte GALLO” ), fumos quen, de propor coma orixe, un monte do NUGALLO, en referencia ás NUGALLAS, ou “descansadeiros do gando” ; e metíamos na mesma explicazón as orixens do monte GAIÁS, VILANOVA DE GAIA, e o compostelán, cruceiro do GALLO.
Chegados aquí, ousamos propor a mesma orixe para o nome de XALLAS.
Dunha NUGALIAS latina sairía toda a história.
Seguindo as regras da gramática histórica o -G- intervocálico podería seguir varios avatares.
a) Un deles seria permanecer; e daí sairía o NUGALLÁS de ANTAS de ULLA.
b) Outra posibilidade seria desaparecer, dando lugar á NOALLA de Sanxenxo, sitio de terras brañentas e criadeiro de bon gando.
c) Ainda o dito - G -, podería evoluir para dar no -X- galego, e producir un NOXALLAS .
Deste NO.XALLAS sairía o XALLAS de hoxe ao confundirse a primeira sílaba NO- coa contracción de - EN O - .
Velaí pois, que a orixe do nome faría referencia ás gandeiras terras de SEAIA, dominadas polo castro de ALCAIÁN.
Iste nome de ALCAIÁN resoa como a CAVEA ou gaiola, groba ou congostra; lugar axeitado para acubillar a “facenda” ou gandaria.
Ás veces pensamos se os muros castrexos non terían sido aproveitados polos labregos para encurralar pola noite o gando que pacía de día ceibo polo monte. Este “ameixoar” do gando debeu ser un costume usual ao longo e largo da xeografía do País, e daí sairon os “pousadeiros de gando”, NUGALLAS ou NOXALLAS, que deviron no noso XALLAS de hoxe.
