O Miño: caudal da memoria de nós

Os grandes ríos traían as primeiras impresións de terras aínda non exploradas polos occidentais, terras que agardaban conquistar e explotar. O primeiro que se escribiu sobre eses outros países foron relatos de viaxeiros e conquistadores que entraban nesas terras navegando as augas dos seus ríos. O que lles interesaba deses cursos de augas só era que por eles podían acceder ao Dourado soñado, non lles importaba a vida que xeraban, a historia e historias que traían as súas augas, porque as augas dos ríos traen a memoria dos territorios que atravesan e vana depositando para que a vida siga o seu curso. Así, aquí na Galiza, as augas do Miño levan as areas que conforman a memoria de nós e polo río podemos afondar na realidade deste vello país.

Mais non toda a literatura sobre os ríos foi escrita desde esta óptica. Penso en Fernando Namora e O río triste ou no Sudeste de Haroldo Conti, por pór só dous exemplos, e nos que os ríos, nestes casos o Texo e o Paraná, serven para contar historias. O Miño tivo, ao igual que outros ríos importantes noutras paisaxes e noutras memorias, quen lle escribira, especialmente os nosos poetas. Pero o río foi sucumbindo baixo os intereses dos que só vían no seu caudal o Dourado da produción enerxética. Para estes capitalistas e colonizadores, as súas augas eran miradas con ollos gorentosos de quilovatios, augas que só vían ganancias para o engorde das súas contas correntes. Dende entón xa non “decorre o río en fermosos relanzos polo val”, que diría Otero Pedrayo, cando o Miño entra nas terras dos Ribeiros. Beneficio para uns poucos a conta do de todos. E, entre as consecuencias, pois por exemplo, o peche dos varios postos de peixe de río que había no mercado de Lugo.

Pero o Miño é máis que un caudal de auga e o seu rendemento enerxético. Seguindo o seu camiñar desde o Pedregal até a Insua ao pé do Trega e onde o Atlántico chama polo río, Anselmo López Carreira aproveita cada remanso e cada meandro para sucar pola historia deste vello país. O Miño. Un caudal de historia é un libro de lectura fácil, pero necesario e no que se repasa o que foi e o que non foi. O autor camiña ao carón das formas da natureza e da historia, é dicir, do que chamamos paisaxe (outra vez Otero Pedrayo) e sobre o que se ancora a memoria, para entender e interpretar o país e a sociedade na que vivimos.

A importancia na historia e na memoria dun río non depende do seu caudal, nin dos quilómetros que teña de percorrido. Lembro unha camiñada polo monte Facho de Fisterra con dous vellos fisterráns, un mariñeiro e o outro “d´aldea”. Íamos buscando os lugares da memoria cando un exclama: “o monte está cheo de ríos”. Un xeógrafo diría que nese monte só hai algún pequeno manancial, máis v máis breves aínda que a “pinga de orballo” que era o regato do Cepelo, segundo Manuel María. Pero estes mínimos regatos, nin sequera sei si tecnicamente se poden chamar regatos, eran para eles tan ou máis importantes como calquera río caudaloso e de longo percorrido. Tiñan importante caudal porque estaban ligados as súas memoria persoais, ás vivencias que os construíron como persoas e como seres sociais, e a memoria persoal nunca é só do individuo, tamén é memoria social ou é memoria social construída en relación aos outros. Así o Miño está vinculado á memoria social dos galegos e galegas.

,
O Miño tivo quen lle escribira, mais non foi tomado como suxeito para contar a historia do país. Iso é o que fai López Carreira: contar e interpretar o noso devir seguindo as súas augas, un percorrido en diagonal por unha paisaxe histórica e en cada remanso un anaco da nosa historia, pequenos anacos que conforman o capítulo da historia total.

A historia, como o autor ben di, é “cemento de cohesión social” e reivindicando a historia nosa, e o autor faino desde López Ferreiro e Murguía, non é só reivindicar o que ao país lle correspondería como suxeito histórico, senón tamén de contribuír á construción dunha conciencia cívica e dun futuro nacional. Así poderíamos dicir, co poeta chairego, que o Miño é un río de luz polo que, un día, habemos navegar. Metáfora da ansia de liberdade, de camiñar o noso propio camiño sen supervisión doutros.

Non é novidade recorrer a outros recursos narrativos, como elementos da paisaxe ou mesmo a desastres naturais, para situar nel ao suxeito da historia e da memoria social. O autor recoñéceo e cita algúns casos, empezando por Lucien Febvre. Pero eu quero levar a auga ao rego do meu eido. O primeiro que me vén á mente é o libro sobre a vida dun cortador de caña boricua, escrito polo antropólogo americano Sidney Mintz (1960). O cortador de caña, Taso, non tiña unha vida que chamase moito a atención, non había nela nada extraordinario, pero os feitos dunha vida cotiá, que mesmo puideramos cualificar como simple e vulgar e insubstancial, eran como unha insua no medio das augas doutras vidas, doutras realidades que formaban unha realidade social, nese caso a colonización yankie da illa de Puerto Rico.

Outra historia que me vén á memoria é a da vendedora ambulante mexicana, a comadre Esperanza, sobre a que a antropóloga Ruth Behar (sefardí-cubana-americana) escribe un moi interesante libro no que non só conta a miserable vida desta muller (mallada polo pai, logo polo marido e despois polo fillo), senón tamén para entender as visións desde o norte poderoso das xentes e terras que están ao sur do río Grande ou Bravo (segundo desde que lado se mire), incluído tamén o chamado exilio cubano. Ás veces enténdese mellor a historia total deténdonos nas pequenas historias. E o Miño aínda ten moitas historias que contar, é moita auga a que trae e moita terra lenturenta que percorre, son moitas vidas vividas ao seu carón, moitas rodas de muíños moendo o gran para facer o pan co que alimentar a Historia. O autor di que percorreu todo o seu traxecto. Eu só estiven nalgúns lugares. Así levei aos fillos cando eran pequenos a que coñecesen Irimia e escoitasen o murmuro da auga; tamén Fonmiñá. No Pedregal de Irimia, un lugar simbólico e que debía estar protexido como debía estar protexido todo o río (Bill Clinton sacou unha lei pola que algúns ríos pasaron a formar parte do patrimonio estadounidense e nomeou catorce, entre eles o Grande), medraban os eucaliptos e o lixo acumulábase no “merendeiro”. Andei polas beiras do Miño na Terra Cha e sei que o Ladra enche doce horas antes que o Miño, pero este aguanta máis a auga, “enche lento e baixa lento”; vin moer o muíño de Santa Isabel e escoitei o silencioso ruído das súas turbinas, pero tamén vin os rodicios (reduçio no meu léxico) do de Felpás e escoitei as historias de quen pasou a vida picando as súas pedras, así como a dos que tiñan andado no río cos batuxos, para limpar a maleza que taponaba as canles, para transportar sacos de fariña ou para ir ao caneiro; faláronme do pozo Mouro e do porto da Veiguicela. Era a memoria dunha xente e a memoria ten soporte no territorio e ten que ver coa pertenza, pois somos dun lugar, un lugar constituído pola sedimentacións sucesivas, por augas que pasan e que traen a voz das xeracións pasadas. Sen esa auga que corre non poderá vir outra detrás e a vida non terá continuidade porque perderemos a memoria.

,
-------------------------------------------------------------------------------------------------
Nota da Fundación Bautista Álvarez, editora do dixital Terra e Tempo: As valoracións e opinións contidas nos artigos das nosas colaboradoras e dos nosos colaboradores -cuxo traballo desinteresado sempre agradeceremos- son da súa persoal e intransferíbel responsabilidade. A Fundación e mais a Unión do Povo Galego maniféstanse libremente en por elas mesmas cando o consideran oportuno. Libremente, tamén, os colaboradores e colaboradoras de Terra e Tempo son, por tanto, portavoces de si proprios e de máis ninguén.