No 40 cabodano do pasamento de Kenkeirades

No 40 cabodano do pasamento de Kenkeirades

O 14 de abril conmemorouse na Estrada o 40 aniversario do falecemento de Manuel García Barros, Kenkeirades. A Asociación Cultural “Vagalumes” desenvolveu ao longo do día diversos actos comezado pola súa casa natal, na parroquia de Berres, no que o mestre Olimpio Arca Caldas evocou o exemplo do maxisterio deste colega separado do servizo e nunca restituído pola súa lealdade republicana. Non faltou a música do grupo “Re-voltas” que trata de recuperar a requinta da Ulla e que deu un pasarúas polas corredoiras da aldea como sería do agrado dun animador cultural como García Barros que desde os Coros até o Teatro, utilizou todos os instrumentos ao seu alcance para promover a nosa lingua e cultura.,Logo, diante da súa tumba en Callobre, tivo lugar unha ofrenda poética e musical (a cargo do gaiteiro Luís Torres Vázquez) na que o profesor Carlos Loureiro, quen rescatara e editara a súa obra, sostivo a necesidade de recoñecer a súa achega a nosa literatura. Tanto os “Contiños da Terra” como “As aventuras de Alberte Quiñoi”, teñen valores dabondo para ser visitadas polos lectores que acharán a reivindicación dun mundo apegado á Terra que estaba sendo borrado do mapa por unha homoxeneización burguesa desalmada.,Finalmente, no Teatro Principal, guiados da man do escritor David Otero e de Xosé Lois “O Carrabouxo”, fíxose unha recreación da súa obra grazas aos actores Gonzalo Valcarcel, Xoque Carbajal e Alberto Rolán. Acompañou a música de Tequexetéldere e o espectáculo “O Afiador” de Pepe Penabade. Durante toda a xornada houbo recitais de nenos da bisbarra, subliñando o poema composto pola súa bisneta Noemi García.

Xosé Manuel Martínez Oca, escritor e bisobriño de Kenkeirades, tivo unha intervención recordando a súa relación con quen influíu nel no seu insubornábel compromiso coa lingua. Mais lembrou os últimos anos dun García Barros atormentado por uns sonos terríbeis.

O 36 acentuaría a súa crise relixiosa desde o agnosticismo kantiano até o ateísmo militante. Algo que avergoñaba as súas fillas que unha vez para ilustrarme un exemplo desa actitude contaron como cando ao vir da misa, en plena guerra, logo dunha derrota franquista, o crego dixera: “Aínda que perderan Teruel, quedáballes Deus”. O seu pai, ao escoitar este relato espetoulles: “pois haberá que matarlle a Deus”. Logo de confesarme isto, insistíanme: “Non o poñas no libro”.

Recluído na súa casa durante a guerra escribiu en español uns ensaios filosóficos dirixidos a unha sobriña súa que estaba nun colexio de monxas co fin de inmunizala contra o dogmatismo integrista no que era educado: “Cartas a Lidia”, “Sobre lo discutible e indiscutible” e “Para el buzón del Padre P”. Co tempo arrepentiríase de ter usado o español a pesares de que a interlocutora era andaluza, mais non do seu contido pois tiña feito copias que remitiu á súa rede de distribución clandestina.

Neses traballos hai unha inquebrantábel fe na razón, na ciencia e na liberdade humana que acreditaba que se abrirían paso pola súa propia lóxica fronte ao fascismo imperante.

García Barros nacera á política ao abeiro da loita de bandos na Estrada caciquil de principios de século, loitou cos agrarios até que estes se someteron a Riestra e pasouse ás Irmandades da Fala baixo o liderado de Lousa Diéguez para combater ao Marqués. Militou cos emigrantes retornados anovadores do maxisterio en prol de escolas laicas e o fomento da instrución entre os nenos do rural. Dedicou todos os seus esforzos á batalla polo Estatuto, e xa no 36, fixo fronte a represión acochando fuxidos, apoiando á guerrilla e colaborando co xuíz Bouza Brei na causa que valentemente abriu contra a cúpula falanxista de Pontevedra no 36. O seu paso polo “cuartelillo” e os amagos de ser paseado que sufriu xunto co seu fillo das mocidades galeguistas non lle impediu desenvolver un grande activismo clandestino a prol da lingua.

Vía tan mal o panorama que tentaba establecer unha rede secreta de falantes de galego. Mais el apostou polo exilio. Por Castelao. Quen presidía en forma de estatua de Asorei o seu santoral da biblioteca na que traballaba á luz das velas, polas noites, logo de facer todos os labores de labrego ao que o condenaron cando lle retiraron á praza de mestre, á cal nunca lle devolveron fronte ao que acontecería con moitos outros que se viron na obriga de humillarse en amosar adhesión ao “Movimiento” co fin de lograr o seu sustento baixo o novo réxime.
García Barros tiña correspondentes en todos os países de Latinoamérica onde había colonias galegas. Na Arxentina, Cecilia de Abril (quen mandou unha adhesión para o acto do Teatro Principal), en Cuba, en Venezuela... Consideraba que alí quedaba o facho prendido mentres na Galiza se sumían na escuridade. Un facho que algún día volvería para iluminar outra volta ao noso pobo.,A última vez que o levaron á cadea por “Rebelión Militar”, tiña xa preto de 80 anos. O seu fillo quixo que a Garda Civil tivera en consideración a súa idade para que visen o absurdo das súas acusacións de “perigoso activista”, ao cal o axente lle retrucou que “no hace más propaganda porque no puede”.

E aínda así, logo desta folla de servizos, Kenkeirades seguía sen durmir tranquilo de noite, asaltado dos sonos convulsos e intensos dos que nos daba conta Xosé Manuel Martínez Oca. Que podía atormentar a conciencia de quen non fixo máis, “porque non podía”?.

A verdade é que para ter remordementos de conciencia hai que ter conciencia. E iso a García Barros sobráballe. Nas súas cartas daba conta dos seus debates internos sobre que facer baixo o franquismo. Publicar, ao cal era tentado continuamente, podía interpretarse como colaborar co réxime. Esta actitude inicial que o distanciaría nun primeiro momento do seu admirado Otero Pedraio, tardaría en mudar, recoñecendo o labor posibilista dos que trataban por todos os medios de manter a presenza escrita da lingua. Mais, aínda que non publicara na prensa tolerada polo réxime si que ideou un sistema de copistas (en papel carbón) para desenvolver a súa vocación literaria na clandestinidade, contando hoxe con dúas obras, “Enredos” e “Dos meus recordos”, na editorial Galaxia que dan conta deses escritos. Con todo, Kenkeirades non acougaba. Collendo a luva que deixara lanzada Martínez Oca aos investigadores da súa obra e pensamento, queda por analizar ou psicoanalizar aquilo que podía desasosegar a un home tan digno, rexo e íntegro como Manuel García Barros. Quizais, un dos relatos que reflicte esa angustia sexa “A Filosofía dun soño”. Rematamos esta lembranza comezada o 14 de abril co pasarúas pola súa aldea coa reprodución do seu relato. Co cal deixamos aquí unha peza literaria que serva de base para o debate que o seu bisobriño e autor de obras tan profundas como “O tempo en ningunha parte”, deixou sobre a mesa na súa intervención no Teatro Principal da Estrada.

Anticipo unha interpretación simplista máis atrevida. O único que podía remoerlle a conciencia a García Barros e os que vían que estaba preto a súa morte logo dunha vida que, como rezaba a necrolóxica, “didicou todos os intres ao servizo da patrea”, só podía ser a vinganza. Morrer sen ter axustizado aos asasinos que ficarían impunes logo de tantos crimes. Mais quizais sexan posíbeis outras lecturas. Aí queda o texto para que cada quen tire as súas propias conclusións:,“Por unha folla de papel impreso que me chegou envolvendo un cepillo de dentes tiven notiza de S. A. Rodetzki, un señor que, polo patronímeco, feguraba ser ruso ou de por alá, que escribe sobre o orixe, natureza e siñificazón dos soños. E vin alí que, referíndose ós mesmos, di "que sin resgo a equivocarse moito poidera deducirse que a Providencia na súa bondá dreito ó home e na súa infinita sabiduría mesturou na natureza humanos soños co ouxeto de que sirvan ó home de aviso e poida sacar diles algún porveito".

Eu non vou a pórme a discutir ó Rodetzki, pro, o que quixera, era telo á man a ver que me contaba en col dun que tiven fai poucos días e que vou a ver se o collo antes de que se me fuxa.

Foi un gato, si, un gato negro, que non poido ser o da casa, que tamén é negro, porque iste inda o vexo por eiquí, e aquel mateino, estou ben seguro. Eu estaba na eira, pola beira da casa. O motivo non o sei. Quizais non houbera motivo. Pro, o que sei ben é que o gato, que ademais de negro era de volume máis que regular; pesado canto se quixer, pegou un brinco e saltoume á caluga póndoseme ás sardiñas. Alí, abrazándome o pescozo, dou en apertarmo cravándome as uñas con forza, pro dun xeito tal coma se os brazos con que me apertaba foran, á súa ves, espiñentos. Era coma se me puxeran un colar dises que se lle pon ós cans pra defenderse dos outros cans que os ataquen; soio que coas pugas pra dentro. ¡E apertaba, apertaba... ! E ó mesmo tempo, como lle cadraba en camiño, aproveitaba a ocasión de cravarme os dentes afincadamente no curuto da cabeza.

Eu dei en saltar, en beilar, en correr e en berrear. Acudeu a xente, homes e mulleres, rapaces e todo. Pro non facían outra cousa que dar berros e amargos lamentos. Nin podian. É verdá que botaron por alí man de sachas, fauces, picañas, gallas e hastra croios, cada cal do que puido, pro na desposición en que estaba o gato non podían mallar nel sin mallar en min. Ademais o Zapirón, ó ver alguén que se lle achegaba, daba en regalar os ollos e ceibar uns bufidos tan lúgubres e agoreiros que metía medo, e todos lle fuxían. E il, o maldizoado, seguía alí pegado como unha lapa, e non soio se gozaba atanazándome o pescozo e meténdome os dentes na cabeza, senón que, coas patas traseiras, como eu estaba lixeiro de roupa, cacheábame os lomedros cravándome as uñas e rabuñándome dun xeito salvaxe.

Eu adoecía e, desesperado, berreille a un veciño que era cazador que fora pola escopeta. Deseguida chegou coíla e os dous pasos comenzou a apuntarme. Eu, ó ver o caño da escopeta cara a min, cheo de pavura, berrei:

-¡Alto! ¡Alto aí!

Eu pensara ben como había de sere. Non se lle había de tirar de lonxe, senón chegarlle a boca do caño a carón da pel e a boca de xarro atravesalo de través, ca fin de que eu non peligrara. Pero, polo si ou polo non, desbotei rápeda e compretamente a idea da escopeta acordándome dunha pistola. Unha bala era menos perigrosa pra min que a munición, que podía espallar e amolarme.

Berrei pola pistola. Todo o mundo se botou a buscar unha pistola. Pro, como as pistolas limpáranas todas os feixistas, todos volveron sin pistola.

E o gato, sin escaldarse, seguía coa súa tarefa de roerme na cabeza, acribilarme o pescozo e espetarme as uñas nas rens. E eu a correr, a saltar, a beilar e a berrear. Das mans non podía facer uso non sei por que razón. Era coma se tivera os brazos cosidos ó carpo.

Así estaba eu e os demais abraiados, cando por antre as pernas da xente apareceu unha gatiña, que era a mar de chusca, conocida de todos os veciños pois, anque era dun soio, andaba polas casas de todos e todos lle queriamos ben, e, ó chegarme pala beira, dou un maido melindreiro que ó ouvilo o gato, sin pensalo máis, desprendeuse de min saltando a carón da gata e póndose a facerlle festas.

-¡Ai, si! -dixen eu-. ¡Deixa que as [estas vouchas a facer eu a ti!

E, colléndolle a sacha a un que tiña ó meu lado, aguardeille a parada e "dun golpe, dun soio, deixeino sin vida". Acertáralle á cabeza, pro seguinlle zorregando, zorregando sin dar nin trégola, gozándome na miña vinganza hastra desfacelo de todo.

A vinganza cando é merescida, ben debida, e polo menos xusta, ¡moito vos sabe! Din que é o pracer dos deuses, pro tamén o pode ser dos que o non somos. Por iso temas que desexala sin descanso hastra que a xustiza se cumpra. ¿Que foi da túa foiciña, dóce e valente Rosalía? As vítimas "daqués que ten fama de honrados na vila", os aldraxados, os vilipendiados, os despoxados sin outra lei que a de "máis podo" non temas que perder a memoria. O esquecer afrentas de tal caste é facerse ta vil coma os que as fixeron.

Non sei o que me diría Rodetzki pro, senda como el di, os soños avisos de Providencia pra que diles quitemos algún porveito. O que me quixo dar a entender ca meu foi o que veño espoñendo que é en síntesis: "non te esquezas da vinganza porque co seu recordo manterás vivo o teu esprito e non perdas xamais a fe en que chegarán os tempos en que a xustiza se cumpra, por unhas mans ou por outras e os teus verdugos, que son asemade os da libertá, levarán o pago do gato do teu soño".

Teño pensado moito nos soños porque a Providencia soie ousequíarme coíles con lamentrabre frecoéncia, e case sempre dos tremendos. Como bo non considero ningún, pois incruso aqueles que nos trasportan a paraxes marabillosos ou nos poñen na man tesouros xamais soñados, tráguenos ó despertar a desilusión, dende lago penosa, de ver que todo era mentira. Pro, con referencia ós que chamei tremendos, eu creíaos produto de mal estar físeco. Unha dixestión defeutuosa, uns puntos de reumatismo, xaquecas, un desacougo nervioso... E tamén a fautores esteriores: mala cama, temperatura máis da conta subida ou máis da conta baixada, podendo tamén ir na conta isa crase de inseutos volatis, saltadeiros ou corredores, que en ocasións asaltan ó máis pintado. En fin, toda molestia que se poida sofrir sin espertar. Pro seguín lendo ó Rodetzki naquel anaquiño de papel que me chegou ás mans polos meios de que falei, chegando a ande di que santo Tomás pretende que Satanás é o orixe, o pai de todos os molos sañas, e que, pra provocalos, colócase todas as noites á cabeceira do noso leito; pero añade que hai tamén ánxeles bos que procuran soños beneficiosos.

¿Con la iglesia hemos dado, Sancho? E nada menos que con santo Tomás... ¡Santo Tomás! A aguia dos doutores, a lumieira máis acesa da I1esia enchendo a súa historia, o gran sabio que "lle daría a Deus moi bos consellos pra facer o mundo se os houbera pedido", "que non vía ningunha razón particolar racionalmente en que este mundo sea sin fio e incruso sin principio" e que deixou sentado "que non había máis poder lexítimo que o que saíra do pobo". Aquel Santo con maiúscula, que se foí grande en saber tamén o foi corporalmente e fornido, baril, forte, capás de fenderlle a táboa a unha mesa cun puñetazo ou a testa a un maniqueo que lle tosise. ¿Quen se vai a poñer con santo Tomás? Hai que domear a cabeza. Eu non a domearía ante Rodetzki, pero ante santo Tomás si. De xeito que hai que saber que tan pronto como apagamos a lus chega o demo a sentarse á cabeceira do noso leito. Seguidamente chegan os anxeliños, que se terán que pór ós pés, supoño, pois co demo non se levan, nen il coíles, e terán que estar arredados, quedando o un i os outros á espera de que un cerre os ollos, e ó momento escomenza a punna a ver quen ha de meter a súa papeleta. Porque os soños levaranos amañados xa de antemán coma os locutores de radio, ou anque o non sexan, pra pórse ó micrófono.

E o que ben podían facer, pola miña banda ó menos, tanto o demo coma os anxeliños, era irse a dormir tamén alá cada cal ó seu reino, deixándonos sin soños bos nin malos, que é como mellor se descansa.

Porque, sexa como fora, cando se está ben non se soña, coido eu.”