Multiculturalismo e desigualdade nas políticas culturais

Choveu neste comezo de xuño. Desde a Pobra do Caramiñal o río Pedras víase que baixaba acugulado e non daba recollido as augas que caeron nos chans da serra do Barbanza, pois a chuvia golpeou con intensidade sobre a natureza. A auga está moi presente na nosa paisaxe, forma parte dela e axudou a modelala historicamente, e non só fisicamente, por iso na natureza séntese ou reflíctese a intervención humana.

En Compostela, e nese monstro que chaman Cidade da Cultura, quixeron prestar atención a esta presenza histórica da auga, auga que chaman doce, a auga que mana da terra e os galegos, xa dixera Otero Pedrayo, somos máis fillos da terra e do mar que do ceo. E cada cultura ten o seu xeito de relacionarse coa auga, mesmo de recollela nas fontes públicas.,
Era a primeira vez que ía ver unha exposición á Cidade da Cultura. A muller do mostrador pregúntame se é a miña primeira visita. Dígolle que si e explícame por onde teño que ir, non vaia ser que me perda no ventre do monstro e acabe engulido polo mesmo. Pregúntame de onde procedo, para a estatística, di. Cando lle digo que de Compostela vexo na súa mirada un algo de sorpresa. Mais as miñas non visitas anteriores nada teñen que ver con ese dito de que un museo é algo que visitamos cando imos de viaxe, cando facemos turismo fóra, que aos da propia cidade non entramos. Non é este o meu caso, pois sei da importancia dos museos para a educación e formación das persoas como cidadáns. Pero si non quixen ir ver as outras exposicións que houbo foi porque non concordo con este reparto desigual: mentres na CdC (e non só neste espazo) se poden levar a cabo proxectos con un gran orzamento, mesmo cun orzamento de escándalo, outros non teñen nin para abrir a porta e dinlles que hai que apertar o cinto, que son tempos de crise. A crise como desculpa para fortalecer aos fortes e atacar aos débiles.

Ao fío disto, lembro que hai algo máis dun ano estiven cun ex director xeral de patrimonio de fóra de Galiza e de visita en Compostela, cargo no que non chegou estar nin un ano. Dixérame: cartos hai, o que pasa que danllos a quen llos dan. É dicir, coa desculpa da crise anúlase a rede cultural que crea comunidade e foméntase a cultura como espectáculo sen contidos ou sen contidos que sirvan para artellar a sociedade. Logo comentoume que fora ver a exposición Gallaecia petrea e que quedara abraiado ao non ver nin a máis mínima referencia aos canteiros. Como se pode facer unha gran exposición sobre a pedra en Galiza sen unha referencia aos artesáns que a traballaban? Cando me dicía isto viñéronme á mente aqueles versos do poeta Francisco Añón que falan das diversas teorías sobre as orixes da Torre de Hércules. Sobre a polémica de quen foran os autores deste faro, dicía o poeta que nin romanos nin fenicios, que o único certo era que fixérano os canteiros. Así que cando entro na exposición Auga doce miro polas referencias “locais”, pois a mostra non ten como obxectivo centrarse no tema da auga en Galiza, pero si hai referencias a esta terra húmida que lle están quitando a lentura que lle de daba vida, referencias que compiten coas doutros contextos, ás veces sen saber moi ben por que.

Percorrendo este espazo inmenso un ten a sensación de que se quixo crear unha exposición grandiosa, ao estilo das grandes exposicións internacionais, unha exposición cun discurso multicultural (o múltiple fronte ao un), cunha temática e metodoloxía universalista, de coexistencias diversas, tanto culturais como expositivas, en aparente igualdade de posibilidades. Así, as aras romanas ou o coñecido como camafeo das Burgas están ao lado de información gráfica sobre a cidade inglesa de Bath, cerámicas gregas, propaganda de augas minerais, información sobre a radiestesia e saberes sobre a busca da auga, pero tamén de artistas actuais, de aquí e de aló, que nos transportan até o submundo onde están as augas malditas. Un aquí tamén se pode preguntar pola selección destes artistas, de nomes que se repiten unha e outra vez, aquí e noutros lugares. Hai unha arte oficial?

Se un dos temas tratados neste primeiro nivel é o da busca da auga, a loita por facer que ese líquido vital gurgulle na superficie e corra por ela para podermos aproveitala, facer uso dela, podemos preguntar pola ausencia de información sobre como na nosa cultura se facía isto, a importancia social de ir buscar un manancial que botase auga para abastecer a unha comunidade, de acertar co lugar no que cavar un pozo. Ese é un saber que xa non interesa, parece que non ten peso cultural nin social, pero as historias vinculadas a estas actividades son historias nosas.

Pero saímos deste mundo subterráneo e subimos cara á superficie para atopármonos cos grandes ríos e a ausencia dos mesmos. O Miño é un regato ao lago do Amazonas ou do Yangtsé e pode que por iso nesta museografía estea separado e con menos espazo de representación. O importante non son os quilómetros de lonxitude ou as civilizacións clásicas ou culturas actuais que floreceron ou se dan ao seu carón, nin as músicas que inspiraron, algunhas desgarradoras, outras evasivas. Isto, claro, son cousas importante, mesmo máis que importantes, pero esencial é a relación do ser humano con estes elementos que conforman unha paisaxe histórica. Se facemos caso ás referencias literarias e cinematográficas, o Liffey que cruza Dublín debería ter o ancho do Amazonas. Aquí, no espazo do Miño, tampouco entendo moi ben a referencia co encaixe de panillos, como dicimos na Terra de Nemancos.

A este respecto contarei unha anécdota persoal. Hai como cousa duns catro anos camiñaba eu en compaña de dous amigos fisterráns polo monte Facho, un deles navegara por moitos mares e vira anchos ríos, o outro era “d´aldea” e os seus ríos eran regatos. Eu quería información sobre este mítico monte: microtopónimos, usos dos espazos, fontes, vellos camiños, marcas para a navegación. Segundo o vello mariñeiro alí había moitos ríos e cheguei a escoitarlle que “o monte ta cheo de ríos”. Onde eu nin sequera vía un manancial, senón algo de auga ou máis ben algo de lama, el vía ríos, augas que tecían un mundo da memoria que o vinculaban cun territorio, cun lugar referencial e emocional na súa vida. Así o Miño é para nós máis importante que calquera deses grandes ríos do mundo, el tece as nosas memorias, outros ríos constrúen outras memorias e nas que tamén nós podemos ter algo que dicir, vivencias compartidas.

E falaba da ausencia dos grandes ríos, como en Australia. A exposición ofrécenos a oportunidade de contemplar por vez primeira no noso país a arte dos negros (que non aborixes) australianos. Estes utilizan a arte para transmitir mitos orixinarios, historia e lendas que os vinculan a un territorio no que foron minorizados por unha minoría branca que os foi dominando no seu propio país (cambiando de antípodas, recentemente o parlamento británico recoñeceu aos córnicos como minoría!!). Esta arte xa chegou a Europa a finais da década de 1980 nunha polémica exposición chamada Magiciens de la terre. A arte desta xente non nace no contexto de creación, senón nun contexto de cerimonias que envolven aspectos desde a danza a outros tipos de actuacións que, algúns, cualifican como relixiosas, pero que ben podíamos denominar seculares. Nada teñen que ver co contexto occidental, pero os “occidentais” viron unha oportunidade de negocio: cómpranas baratas e véndenas máis caras como algo “exótico”, beneficios que non chegan ao artista. Non son pinturas para contemplar ao lado do inglés John Constable ou das esculturas de Paco Leiro, son pinturas das que nós non temos os recursos gramaticais axeitados para poder lelas. Si, poden atraernos esteticamente, poden resultarnos atractivas, pero descoñecemos a linguaxe que nos permite a súa lectura e a comprensión do seu significado.

A importancia desta arte non vén dada pola atención que se lle pode dar desde o mundo occidental, senón pola forza de estar arraigada nunha tradición cultural de máis de 40.000 anos e que se segue reinventando día a día pese a ter en fronte moitas dificultades e desprezos. O multiculturalismo, como reflexión teórica, está ben, mesmo como preocupación política, pero deixa moito que desexar como ideoloxía igualitarista e de loita polo recoñecemento da diversidade. A diversidade é aceptada se vale para crear esa unidade que ansía o capitalismo financeiro para poder campar as súas anchas, capitalismo que se vale do españolismo unitario ou viceversa. A diferenza, agora como no franquismo, é vista como unha ameaza “a la unidad”. O Estado, ao igual que no ideario da Ilustración, volve a encarnar a razón ou a universalidade da razón. O resto, neste caso poden ser as nacións sen estado ou minorías, queda fóra desa lóxica universal, única e verdadeira, simplemente somos indiferentes mentres non insistamos no noso. Se o facemos reivindican a integración, un xeito suave de dicir asimilación, desaparición.

O multiculturalismo, cando toma corpo no contexto americano, pretendía facer un país coa suma de varios creando un ideal abstracto de cidadanía. Pero a hostilidade á coexistencia segue existindo. Como se pode coexistir en pé de igualdade si se ataca aquilo que máis nos distingue, como é a lingua.

Este multiculturalismo é o que mantén que son os grandes proxectos, os grandes museos os que salvan o patrimonio mundial e o gardan para a posterioridade, aínda que para iso potencien o furtivismo patrimonial, caso dos grandes museos americanos na actualidade, caso dos grandes museos europeos durante a etapa dourada do colonialismo.

A CdC non pode ser un espazo de convivencia multicultural porque xera disonancias, desencontros, tensións e tensións políticas, porque non foi deseñada como algo común e igual para todos os cidadáns, como un espazo onde poder presentármonos como iguais desde a especificidade propia.

E podiamos seguir falando da auga na nosa paisaxe, hoxe como onte, hai que “areala”, que dicían os vellos do meu lugar cando negociaban sobre o seu uso para a rega. Está ben reflexionar sobre a paisaxe, que ten que ser enxergada na actualidade, e sobre cousas tan simples como que nas nosas alamedas e prazas as fontes salpican a auga para fóra, nos xardíns xaponesas recóllena, non a botan fóra. Son diferenzas que falan dun xeito distinto de relacionarnos coa natureza, que é unha construción histórica e social.