Metáfora dun vello país. Sobre a reedición dun conto de Vicente Risco

Unha lectura dos clásicos debe contribuír a unha nova mirada sobre o propio para relanzarnos cara ao futuro. Tamén deben actuar como elementos nos que apoiar a construción dunha memoria colectiva nunha sociedade normalizada.

Un escudeiro, que de vivo non fora ao Santo Andrés de Teixido, érguese da súa tumba para facer o camiño cara a ese santuario no cabo do mundo. Durante a peregrinación a súa alma atópase cunha velliña "branca como o luar, de loito vestida" que camiña "soíña e tristeira". No breve diálogo que manteñen a velliña dille que o seu destino é chamar aos seus fillos para que defendan os seus dereitos usurpados. Mais os fillos, o avogado, o escritor, o emigrante retornado ou o labrego, non lle van facer caso, non entenden as súas reclamacións, polo que a vella acabará por ir petar nunha anta para espertar "aos que dormen debaixo o sono eterno".

Este sería o argumento dun breve conto que Vicente Risco, publicou en 1925 na revista Celtiga de Bos Aires, que titulou "A velliña vella". O texto non é máis que unha reinterpretación rápida da peza teatral de W.B. Yeats Cathleen ni Houlihan (Cathleen a filla de Houlihan), estreada vintetrés anos antes en Dublín e traducido ao galego no número 8 da revista Nós por Antón Vilar Ponte. Cathleen ni Houlihan é unha personificación da vella Eireann que Yeats recolle da tradición, e a velliña do conto de Risco é unha alegoría de Galiza, dunha Galiza na que os seus non miran por ela. Ambos textos escríbense en momentos políticos difíciles, tanto aquí como en Irlanda, nos que se pretendía que os artistas buscasen na tradición folclórica e na memoria popular novos significados para expresarnos, novos símbolos, procurando unha "colonización á inversa", que diría Yeats e no que a creación artística debía ser algo máis que un asunto só estético. O personaxe da vella será despois utilizado por Joyce no Ulysses para ridiculizar aos nacionalistas e a busca de símbolos.

Este breve conto de Vicente Risco vén de ser publicado agora pola Fundación que leva o seu nome en forma de historieta (as ilustracións son de Manuel Busto) e unidade didáctica, nun intento de achegar aos rapaces e rapazas os nosos clásicos, pois todos precisamos dos clásicos nalgún momento e non hai sociedade normalizada sen os seus clásicos.

E a reedición chega nun momento oportuno, porque estamos nun tempo no que se busca definir un novo engarce do propio, redefinir que é ser cidadán no país galego do século XXI. A velliña dun e do outro escrito é unha imaxe dunha identidade que compite con outras posibles imaxes, pero tanto unha como a outra teñen unha mensaxe que poderiamos cualificar de nacionalista e de acción política. Pero hoxe tamén podemos ler esta imaxe doutras maneiras, como a incomprensión do diferente ou a loita contra os grandes intereses oligárquicos que nos abafan, porque a lectura dos clásicos cambia ou transfórmase nunha nova perspectiva histórica. E así nas ilustracións desta edición o fillo labrego xa non sacha cun legón, senón cun moderno tractor e a paisaxe está inzada de viraventos e cables de tendido eléctrico.

O texto de Yeats está ambientado a finais do século XVIII (1798) cando as revoltas dos United Irishmen ao calor das ideas da revolución francesa e a conseguinte represión e fusilamento do líder, de Wolfe Tone. E os efectos políticos da obra foron moitos, mesmo o autor sentiuse afectado pola posible incidencia do seu texto nos protagonistas do levantamento de Pascua de 1916, afogado en sangue polos ingleses. De feito unha das participantes e condenada a morte, Constance Markievicz, dixera que a obra de Yeats fora para ela como unha especie de evanxeo. Polo que Yeats preguntouse: "Arroxou a miña obra certos homes ás balas inglesas?"

Esta reedición tamén chega nun momento en que parece que a lectura dos nosos clásicos son un estorbo para o desenvolvemento das capacidades dos rapazas e rapazas. Italo Calvino dixo que non se len aos clásicos por respecto ou deber, pero si por amor. Pero a escola ten a obriga de dar a coñecer aos rapaces certos autores que consideramos clásicos e a obriga de dar instrumentos que posibiliten unha escolla futura. Así en Francia lese na escola a Balzac e séguese lendo despois da escola polas numerosas edicións das súas obras. Sen embargo en Italia os lectores de Balzac ou Dickens son unha minoría, porque teñen outros clásicos propios ademais deses que podemos considerar universais. Nós tamén temos os nosos clásicos que podemos considerar lugares dunha memoria común, puntos de referencia e apoios para construír esa memoria desde dentro, e sen memoria non hai identidade nin perspectiva de futuro, só o inmediato. Pero os nosos clásicos non teñen un ambiente favorable, o que eles transmiten non está valorizado socialmente, por iso se estigmatizan e enchemos ese baleiro con outros produtos e construímos unha memoria do esquecemento por substitución.

De todos xeitos non debemos quedar nun discurso da crise que nos defenda da ameaza e, seguindo ao autor italiano, pensamos que sempre será mellor ler os clásicos que non lelos. Non lelos, fomentar a idea da súa incomprensión na xente nova é propoñer a súa destrución, borralos da nosa memoria. E a lectura dos clásicos deben axudar a potenciar unha mirada propia, unha mirada sobre o noso, sobre a paisaxe na que se construíu unha realidade social propia e unha memoria, e sen memoria non hai sociedade. Non reivindicamos unha visión esencialista na que o nacional estea por encima do humano, nin unha visión gloriosa do pasado ou unha mitoloxía da reminiscencia, pois a nación ten que ser unha convivencia pactada, unha construción desde o presente e mirando cara a adiante.