Lume no santuario

O 25 de decembro espertamos coa nova de que o lume estaba arrasando o santuario da Barca, en Muxía. Seguramente parte do gran impacto que tivo esta nova foi porque deuse nun día no que, tradicionalmente, non hai novas nos medios. Mais isto foi unha desagradable e triste sorpresa para moitos, aínda que non sexamos practicantes ou crentes. Non agardábamos tanta destrución. Máis alá da devoción un pensa que algunhas imaxes relixiosas poden ter unha lectura social, que poden estar revestidas dun compoñente de iconas identitarias que nos identifican como membros dunha determinada colectividade. Esta dualidade, esta outra función non especificamente devocional, é a que moitas veces se esquece ou se deixa nun segundo plano ao potenciar só o aspecto vinculado estritamente coa faceta relixiosa, co culto, de que as imaxes só son unha representación dun poder sagrado. Estas iconas tamén constrúen biografías, teñen que ver coa memoria colectiva, non só co sagrado, e o sagrado tamén é unha construción social e histórica. Un poeta muxián, Paz Lestón, dixo doutro xeito: “e leveite en procesión/ (sin fe, pero con respecto)”. Fora nunha visita á Terra e levara o santo patrón da súa parroquia en procesión, non como un acto de fe, senón como unha mostra de pertenza a unha comunidade, como un acto social. O poeta, emigrado, precisaba reforzar os seus lazos emotivos coa Terra e cos seus.

Pero tan destrutiva nova do lume na Barca non era máis que outra afirmación da excepcionalidade do espazo no que se asenta o santuario da Virxe da Barca, un espazo único e esa unicidade é a que lle deu esa relación histórica co sagrado e co transcendente. A punta da Barca (tamén chamada de Xaviña e das Cruces, nomes agora en desuso) é unha xeografía especial. Pero tamén un aviso, outro máis, de que respectemos a xeografía e a historia, o espazo que construímos historicamente para habitarmos como suxeitos sociais, pois xa dixera o poeta que a xeografía pode ser desapiadada con quen non respecta a historia, e na punta da Barca non se vén respectando ultimamente nin a historia nin a xeografía, e non se respectan por un ataque a liña de flotación dos elementos que foron claves na construción dunha memoria social. A xeografía revírase polo desprezo á historia e polo non respecto á propia xeografía.

Dise que Muxía débese ao santuario da Barca. Sen dúbida o santuario é unha imaxe que nos identifica plenamente. Mais digo que Muxía si existiu nesa paraxe inhóspita foi polas hortas que están ao pé do santuario, e por outras que foron engulidas por un urbanismo caótico e sen control nos últimos trinta anos. Delas comeu a xente de Muxía e permitiuse unha supervivencia histórica, mesmo unha independencia de certos señores xurisdicionais. Axudaron a crear o contexto no que se desenvolveu o suxeito social, un suxeito con memoria, cun rexistro singular dos feitos vividos e unha interpretación particular dos mesmos, unha memoria para identificarnos e para diferenciarnos, para que os outros nos identifiquen.

Houbo máis sorpresas con este lume. Ou non, pois todo entra no que vén sendo xa normal. Puideron sorprender as prontas visitas do conselleiro de Cultura e do presidente da Xunta. Sorpresa pola pronta visita e polas declaracións do último. Non tanto. As visitas hai que enmarcalas nese afán e tensión de saír sempre na foto, de buscar titulares, da cultura do flash como engano para que a xente pense que temos un goberno que fai, pero o único que fai e andar dun lado para outro e a casa sen varrer. Fai que fai, mais non fai e desfai.

As declaracións lembráronme as de Manuel Fraga na visita ao porto de Caión cando a marea negra do Prestige tinxía toda a costa e os corazóns de moitos: “veño cos cartiños no peto”, dixera levando a man a faldriqueira. Necias palabras propias dun presidente bananeiro e impropias dunha sociedade democrática. Semella que seguimos no mesmo estilo, pero agora o grao de cinismo é máis alto.

Fraga chegara a Caión escoltado polos seus admiradores que dicían que o mar non estaba tinxido de negro; Núñez Feijoo fai as declaracións en Muxía totalmente rodeado de cadros e militantes do PP, militantes que acudiron non a ver o desastre, senón a adular ao seu patrón e, unha vez marchado o “xefe”, xa non volveran polo lugar do suceso. Pasou o día e pasou a romaría. Xa non hai foto.

Si, chamaron a atención as súas declaracións. Para empezar habería que chamarlle mellor un exabrupto condicionado polo temporal que afectaba á zona, pero tamén pola necesidade urxente de xerar titulares que oculten o fondo das cousas. “Custe o que custe” é un bo titular, claro e conciso, incisivo. A xente quedouse co titular, xa non leron o subtitular, que era tamén moi preciso, mesmo mordaz. Cando os xornalistas lle pediron que concretase os detalles dese “custe o que custe” dixo que eses detalles xa corrían a conta da consellería do ramo, e díxoo mirando para atrás, para o conselleiro, que estaba nun segundo plano, e para outros cargos da consellería de Cultura. É dicir, pasoulle a pelota aos outros, a cousa xa non ía con el. Fai que fai.

Pero si hai unha cousa neste titular sorprendente, ou non tan sorprendente, porque é o normal nestes gobernos, cal é que o único patrimonio existente é o patrimonio eclesiástico ou os que está nas mans da igrexa. Un exemplo claro témolo na política de actuacións do Consorcio de Santiago para o que parece que en Compostela só hai templos e mosteiros, non hai un patrimonio civil ao que prestar atención.

Neste contexto de negación dun patrimonio civil hai que situar as declaracións do presidente Feijoo, declaracións que xa foron amentadas, neste mesmo dixital, polo compañeiro Lois Diéguez ao falar do val de Abeleda e do abandono do patrimonio galego. Neste sentido habería que dicir que non hai tal abandono, porque oficialmente non hai tal patrimonio. O patrimonio, para estes gobernantes, segue sendo aquilo grandioso e bonito, aquilo que pode dar titulares e atraer turistas, pero esquece aos verdadeiros artífices dese patrimonio: as xentes que fixeron a historia e non tiveron quen lla escribira. E podíamos lembrar aquí ao respecto uns versos do poeta Francisco Añón sobre a torre de Hércules, que na disputa de se era obra de fenicios ou de romanos, atallou dicindo que nin duns nin dos outros, que a Torre era obra dos canteiros.

Mais os canteiros, para estes xestores, nin están presentes na torre de Hércules nin o estiveron nunha magna (o de magna é só polo orzamento que manexou) exposición sobre a pedra que houbo na chamada cidade da cultura. Curiosamente, ou non tan curiosamente, os que traballaron a pedra non tiñan presenza na Gallaecia petrea, foron borrado da historia da pedra.

Hai abandono e destrución dese patrimonio civil, é dicir, denegación, porque ese patrimonio conserva a memoria, e a nosa historia é tamén a nosa memoria. Sen memoria seremos unha sociedade afásica, teremos problemas para nomear. Somos o que somos pola nosa singular memoria, pola nosa maneira de nomear as cousas.

Temos que volver a Xaquín Lorenzo e a outros estudosos da xeración Nós que deron entrada na Historia aos verdadeiros artífices da nosa historia nacional: á xente normal cos obxecto do cotián e coas expresións da vida e traballo diario. A xente de Nós non se dedicou ao estudo e sistematización de obxectos, eles dedicáronse a estudar unha cultura e aos seus portadores. O valor destas cousas está non só na súa función utilitaria, senón especialmente en que eses obxectos teñen unha función simbólica e un mundo de relacións sociais, de xénero, de coñecementos compartidos e transmitidos.

Volvendo ao lume que queimo o santuario da Barca direi que non queimou elementos dun patrimonio eclesiástico, queimou un patrimonio de todos. Un santuario ou unha imaxe que está nun santuario é tamén un palimpsesto, un texto no que podemos ler textos anteriores, outros textos. Son diversas as lecturas que se poden facer e quero quedarme coa lectura social, coa lectura que fala das xentes que cada ano acoden á romaría para celebrar que viven en comunidade.