Fisterra: unha xeografía simbólica e unha paisaxe histórica

Este outono chegou unha outra polémica a Fisterra. Ademais da levantada polas obras de intervención e restauración na súa igrexa parroquial de Santa María das Areas, houbo outra protagonizada por unha proposta de intervención artística na contorna do monte Facho. O proxecto, co título “El alma del mundo”, así, en español, viña firmado por Rafael Trénor, un artista valenciano. A idea era colocar unha pirámide nun punto do promontorio fisterrá e foi ben recibida polo goberno local e outras forzas.

Desde o meu punto de vista o debate non debería centrarse si a obra que se propuxo está ben ou mal, se ten calidade artística ou non. Non coñezo moito o labor creativo de Rafael Trénor e non vou entrar na súa valoración. Pero si direi que algúns dos seus proxectos ían de “monumentais”, tanto no tamaño como orzamento. Un deles, unha esfera armilar de grandes dimensións, ía para as instalacións da Expo 92 en Sevilla. O seu prezo pasaba dos 200 millóns de pesetas daqueles anos da España do cambio. Ignoro as causas, pero a Expo pasou sen que a esfera fose construída. Pasado un tempo, o autor da idea vendeulla ao PP valenciano, ao de Camps e Rita Barberá. As cifras volveron ser monumentais e a polémica servida. Non sei como quedou a cousa, tampouco me interesa moito, só lembrar que nunha entrevista, de fai xa un tempo, o xornalista lle incidía sobre o nulo éxito na realización dos seus proxectos.

Pero o que me interesa aquí non é a peregrinación deste artista por diferentes administracións para colocar as súas instalacións. Interésame a paisaxe fisterrá e o pouco coidado que temos dela. Esta é unha paisaxe simbólica nunha xeografía simbólica. No canto de potenciar os seus valores, entre eles os históricos e os antropolóxicos, pois toda paisaxe é unha construción histórica e social, estámola convertendo nun parque de atraccións baleiro de contidos e de referencias á historia, a onde se chega por unha ampla estrada a un aparcadoiro onde podemos mercar cunchas dos mares do sur. E como dixera o poeta, até a xeografía pode ser desapiadada cos que non respectan a historia.

Pode que a mellor riqueza patrimonial de Fisterra estea no seu nome, no seu claro topónimo de oito letras. Quizais, nunca un topónimo expresara tan claramente un significado e un valor simbólico. E ese valor simbólico é o que atrae a milleiros de visitantes cada ano até este extremo do noso vello país. Deixo a evolución deste topónimo para os estudosos da toponimia. Pero Fisterra, antes de nomearse así, era a vila de Arenis, das Areas, un lugar situado nunha “inssoa” (insua), insua que foi comesta polo cemento por unha falta de planificación ou por unha planificación perfecta para baleirar a xeografía de historia. Por desgraza, este non é un pecado só fisterrán.

O topónimo fai referencia a unha xeografía especial, a unha xeografía de límites, límites físicos que tiveron a súa transposición ao simbólico. Pero esta concreción simbólica tamén ten a súa historia de construción, porque esa concreción física é unha longa páxina dun camiñar cara ao occidente e, tamén, da mitoloxía do noso país. O “límite” ten, igualmente, unha asociación con “estrema”, cun lugar que queda lonxe e onde se pode colocar todo o que non ten cabida nun mundo real e racional. Un lugar desde onde exclamar “que lonxe fica o mundo”.

Pero Fisterra é tamén unha xeografía virada cara ao Océano e, en palabras de Otero Pedrayo, o Atlántico chama por Galiza e esta faise cara ao Atlántico. Esta xeografía dálle unha proxección mundial, sitúanos no mapa a escala global. Fisterra é o Cabo, así con maiúsculas, é o monte Facho. Como dixera Alexander von Humboldt este espazo é un dos monumentos que a natureza ergueu para orientar aos navegación.

A xente fala do “Cabo”, nome que mostra proximidade e relación cotiá. Isto xa o dixera hai un século a historiadora da arte americana Georgiana Goddard King, que tamén tiña amigos entre os promotores da Real Academia Galega. Non ten para a xente da localidade unha imaxe de rudeza e afastamento que si foi promovida desde fóra. Para as xentes de Fisterra é un espazo máis da súa xeografía vital.

Teño camiñado o monte con xente que na súa infancia pasaba o día nel coidando das ovellas; teño andado o monte con mariñeiros que me falaron das “marcas”. Para esta xente o monte Facho non ten outro valor que ser un lugar do cotiá e da experiencia vital, é unha xeografía das emocións do cotiá. Pero tamén camiñei o monte con xente que buscaba un simbolismo en todas as pedras que chamaban a súa atención pola forma que lle deu a natureza nun lugar moi exposto á erosión. É esta unha outra construción feita desde unha escala xa non tan local, pero esta construción tamén está aí.

Esa esaxeración interpretativa xa a debuxara o cartógrafo portugués de Filipe III, Pedro de Texeira, quen debuxa un territorio totalmente descarnado formado por rochas volumétricas e arestas cortantes coroadas por unha cruz, unha alusión á cristianización de supostos cultos non cristiáns que se terían dado aquí.

Hoxe séguese potenciando esa visión mística fronte a unha imaxe ligada ao cotián e a memoria local. Non son tempos para potenciar o noso, ou é que alguén pensa, como escoitei hai un par de días, que Galiza pode liberarse por si soa (non sei si pór un signo de interrogación ou de admiración, quizais tamén atreverme recomendar a quen dixo isto que volva reler Frantz Fanon). Pero si os galegos e as galegas, fisterráns ou non fisterráns, non tomamos conta do noso, tampouco o van tomar os outros, por moi proges e modernos que sexan. Son galego e síntome en total fusión co mundo.

Para moitos dos visitantes que se achegan ao promontorio fisterrán este non é moito máis que unha xeografía espectacular, unha punta de terra que se introduce no mar, que no extremo ten un faro e desde onde se pode contemplar como o sol se mergulla na inmensidade oceánica. E se asocia este lugar a un remate dun camiño que pon fin a unha experiencia vital e quer dá comezo a outra renovada. É un lugar de consumo da modernidade que precisa tamén consumir culturas e espazos diferentes. O local pasou ser un elemento de consumo global adquirindo un novo significado. É neste encontro no que se debe incidir para non perder a nosa posición e ser engulidos culturalmente.

Son menos os visitantes que soben monte arriba a ver a chamada ermida de San Guillerme, e son moitos menos os que camiñan pola cima para ver onde estaba o vello facho, onde se sitúa a tumba da mítica Orcavella, as Pedras Santas ou a pedra da pegada. Pero sobre estes sitios non se dá información, nin tan sequera hai unha mínima sinalización. E prima o abandono, as pistas ou unha repoboación forestal pouco axeitada que axuda a borrar a relación histórica dos habitantes do lugar co seu territorio.

Pero xunto a estes lugares máis significativos hai outros que van quedando no esquecemento porque a xente xa non precisa subir co gando, ir buscar valumada nin ter marcas para saír a navegar. Así temos a pedra da Cama, o río da Craba Morta, o Mixirica, os Oídos, o petón Vixía, Campo de Arriba e Campo de Abaixo, a Xestosa, Camiño Ancho, a Regala, Rego da Vela, a Pedra do Velador ou a Cagona, o Cabalo, Portoventosa, alto da Ventureira, Agra Nova, Cruz de Romeu, Vilarvello e outros, nomes con carga semántica e vivencial. “Río”, escoitada neste monte a unha persoa da localidade, é unha palabra inmensa, desbordante, caudalosa, non ten o mesmo significado que noutros lugares onde os ríos baixan cheos.

O que pretendía con esta miña colaboración para o dixital TeT é, unha vez máis, chamar a atención sobre o noso e a nosa xeografía, sobre unha forma de coñecemento que se vai e que se empurra para que se vaia xa, sobre unha relación coa xeografía e coa forma de crear territorio. Non nos liberaremos nos sos, pero tampouco nos liberaremos se perdemos as nosas propias referencias, as nosas marcas que nos axudaron a ser.

Fisterra é un bo exemplo para traer ao contexto político presente. O espazo fisterrán precisa un plano que, desde o coñecemento da propia historia, ordene os usos, diga o que se precisa e o que é superfluo. Entón, a pirámide até pode ser algo que teña razón de estar aquí. Pero o que non vale é que chegue un da terra ancha e diga que quer pór isto aquí, que chegue outro e diga que hai que facer isto, e nós non podamos dicir nada, tan só ir detrás e regalarlle o noso, sexa a nosa xeografía ou os nosos votos. Iso ten un nome na historia, non?


,-------------------------------------------------------------------------------------------------
Nota da Fundación Bautista Álvarez, editora do dixital Terra e Tempo: As valoracións e opinións contidas nos artigos das nosas colaboradoras e dos nosos colaboradores -cuxo traballo desinteresado sempre agradeceremos- son da súa persoal e intransferíbel responsabilidade. A Fundación e mais a Unión do Povo Galego maniféstanse libremente en por elas mesmas cando o consideran oportuno. Libremente, tamén, os colaboradores e colaboradoras de Terra e Tempo son, por tanto, portavoces de si proprios e de máis ninguén.