Como comemos os galegos!? Notas de pseudoantropoloxía

No punto álxido do verán, que por fin amosou unha cara máis amábel agora a fins de xullo, algo esquecido das ocupacións profesionais e un pouco tamén das políticas, póñome a pensar (xa o levo tempo pensando) no xeito de comer e de celebrar a comida que temos os galegos e na nosa imaxe ante o mundo. Acabo crendo que tamén nisto somos un pobo diferente. A meirande concentración de festas populares do ano que se dá por estas datas acompáñase de prolongados ou masivos banquetes. O financiamento de moitas destas festas baséase na organización de eventos gastronómicos previos (churrascadas, polbadas...), situados ao longo do ano, onde a xente asiste e paga relixiosamente por consumir as súas racións do produto. As Feiras medievais, que tanto proliferan dun tempo a esta parte, non son nada se non hai comida en abundancia e mesmo se non se organiza un banquete medieval (de historia moi pouco) nas mesmas, que esgota as súas prazas axiña. As vodas, polo que se di, tamén son diferentes aquí e exhiben un dilatado repertorio de pratos, fundamentalmente de mariscos, onde non sempre prevalece a calidade sobre a cantidade.

Como non podía ser doutro xeito, a través de Facebook chegan multitude de convites onde a comida ten o seu apartado destacado ou figura como capítulo central dos mesmos. Por mencionar un próximo nas datas e menos coñecido, anúncianme a XI Festa da caldeirada e da sardiña lañada en Cariño. A web de Turgalicia rexistra máis de setecentas festas para o mes de agosto que cumpren algún dos requisitos arriba mencionados. Axiña veñen á nosa mente varios dos milleiros de eventos de exaltación gastronómica (algúns van camiño de superaren as cincuenta edicións), a enorme variedade de produtos autóctonos (e mesmo foráneos) da terra e do mar enaltecidos, as moitas modalidades á hora de cociñalos e presentalos, a proliferación e invención constante dos mesmos, a promoción que se fai do asunto desde os poderes oficiais e a imaxe que proxectamos de nós mesmos. Todo un fenómeno. E todo un capítulo dentro da promoción e captación turísticas.

A teima por argallar festas gastronómicas está tan estendida que leva camiño de converterse nun trazo diferencial máis. A esa Galiza tópica contribúen os titulares estivais da prensa de maior difusión que salientan os gustos culinarios das personalidades que visitan o país por diferentes motivos, un dos últimos o expresidente portugués Sócrates. Entre os reis dos manxares non poden faltar os pementos de Herbón e o polbo, o que demostra que no gusto os galegos non andamos tan desencamiñados.

Os galegos e galegas que antes peregrinaban con devoción ao Corpiño, ao Santo André de Teixido ou aos Remedios de Amil, onde comían o polbo á feira e mercaban unhas rosquillas, desde hai uns anos organizan tamén peregrinacións masivas para acudiren á Festa do Polbo do Carballiño, do cocido en Lalín, do marisco en xeral, do longueirón en particular, dos pementos...

Chegados a este punto das apoteoses gastronómicas con todo o seu cromatismo e todo o seu localismo (que ninguén se ofenda), eu síntome desbordado e, para ofrecer unha viva imaxe do asunto, boto en falta o humor e a pluma irónica dun Carlos Mella ou dun Vicente Risco. Seguramente sería digno de ler o repertorio de celebracións con todos os seus matices e variantes ao longo de toda a xeografía galega, desde os máis pequenos lugares até as máis importantes localidades, evidenciando a inventiva e o afán de superación dos organizadores. Velaí que lle seguiría outro amplo relatorio, de marcado contido semántico, cargado de substantivos co sufixo ada, onde non haberían de faltar a parrillada, a polbada, a churrascada, a sardiñada, a mariscada,... e mesmo outras de orixe máis recente como a pancetada, que gardan quenda para seren recoñecidas pola Real Academia Galega. Logo tería que vir outro, non tan extenso, que poñería de manifesto o enxeño dos galegos á hora de inventaren máquinas e artefactos de preparación masiva destes alimentos, entre eles as enormes caldeiras para cocer polbo, grellas de dimensións xigantescas para fornecer de carne á brasa, chourizos e sardiñas a miles de persoas en breve tempo, por suposto a máquina filloeira de Lestedo, as de asar castañas a motor, reciclando tambores de lavadoras vellas, e moitas outras das que non teño coñecemento. Para rematar coa idea de que comemos mellor que ninguén e polo tanto vivimos ben non faltaría unha mención sobranceira á especial capacidade de entrega e autoorganización do pobo galego, á dilixencia á hora de culminar con éxito e satisfacción xeral os eventos gastronómicos, mesmo aos estudos de rendibilidade económica e atracción turística e á repercusión na cohesión comunitaria. Como todos podemos supoñer, a parodia podía demorarse en moitos outros aspectos e mesmo estenderse aos banquetes apoteósicos que por aquí se gastan en vodas, festas do patrón e outras moitas de carácter non tan popular.

Non pode ser tabú falar de algo tan material no que todos e todas participamos en maior ou menor medida e que ocupa unha parte fundamental da nosa vida. O que pretendía con estas reflexións, agora xa en serio, é atopar algunhas claves que dean explicación á evolución do noso comportamento coa gastronomía elevada case á categoría de espectáculo público e ao xeito tan xeneroso de mostrármonos arredor dos manxares. Seguro que a teoría non é nova. Non son eu ningún especialista en antropoloxía para desvelar este misterio nin é pretensión miña modificar hábito tan humano e digno de comprensión. Mais o certo é que a miúdo se fala do fenómeno e provoca admiración entre propios e alleos.

Se vende o lema Vivamos como galegos! é porque se asocia á idea de abundancia cos seus resultados comerciais. Daquela, vivir como galegos e galegas é comer como galegos; comida, bebida, música e diversión son o que non pode faltar nunca, o demais xa se verá. Somos o que facemos e tamén, neste caso diríamos, somos o que comemos e como comemos. E case sempre o somos non individualmente e en abstracto, senón colectivamente como pobo, coas peculiares circunstancias, positivas e negativas, que nos rodean e tamén como produto das experiencias que marcaron o noso pasado e que están, dalgunha maneira, condicionándonos no presente. É ben sabido que historicamente o pobo galego estivo marcado polo sufrimento. Os ecos das fames chegan a sentirse aínda a comezos do último terzo do século XX. Os galegos pasaron moitas fames, igual que as pasaron os irlandeses. E a miseria e a fame foron tamén decisivas no fenómeno da emigración en sucesivas etapas da nosa historia. Os nosos historiadores teñen aínda por facer as crónicas de moitos destes episodios tráxicos en diferentes latitudes (en Castela, nas Américas e en Europa). Certo é que mentres moitos pasaban fame outros sentaban cátedra comendo. Así o testemuña a abundante fraseoloxía popular do ben comer da que entresacamos, por exemplo, comer coma un abade.

Xa hai uns anos, o propio Cunqueiro, tan devoto da gastronomía, relacionaba os dous fenómenos e amosaba a súa admiración: "Da memoria daquelas fames debe de vir o gusto que ten o galego de hoxe polas festas de comer e beber. Hai unha gula galega que ao forasteiro lle parece excesiva, como se a nosa xente non se cansara nunca de comer. Será recordo das fames pasadas, e quizais medo subconsciente de fames futuras." Non podemos negar o carácter tópico desta tendencia tan aguda; procuramos a súa comprensión, non xustificación ningunha nin promoción desa Galiza tópica. Moitos escúsana dicindo que é mellor dedicarse a comer que a facer guerras ou crear conflitos. Mais a mesma disposición que temos para comer deste xeito podíamos tela para outras cousas moi necesarias. A mesma unión en torno á causa común do ben comer e beber podía caracterizarnos para solucionar os problemas que nos afectan.

Alén da compensación das carencias de noutrora, hai outros factores que teñen a súa incidencia como é a excelencia de moitos produtos galegos, que ben merece a súa loanza e, noutros casos, a abundancia que se produce en determinados momentos. A promoción está ben, mais deberamos preocuparnos dunha boa produción e tamén dunha axeitada comercialización ao mesmo tempo.

O antropólogo Marvin Harris -débolle o coñecemento a unha miña filla que teimaba en estudar Antropoloxía- quitaríalle ferro a asunto que aquí tratamos. Nas súas análises, de tendencia materialista, móstrase moi comprensivo co entusiasmo xeral con que a nosa especie celebra a comida e organiza festas e banquetes de todo tipo e por toda a parte. Os fenómenos da obsesión por comer e da obesidade, característica da sociedade occidental, atribúeos a un defecto hereditario e a un impulso que leva o ser humano a compensar antigas privacións. Son tamén moi interesantes as súas informacións a respecto do que é bo para comer no plano da comprensión cultural e relixiosa que caracteriza a diversidade do planeta: a vaca sagrada, o porco abominábel, os intereses da industria da carne en EEUU, a lactofilia e a lactofobia, a explicación do noxo aos insectos por parte dos europeos, a carne de cans, gatos e outras mascotas, a antropofaxia, etc.