As Américas do cine: de Rooster Cogburn a Daniel Hatuey

Nestes comezos do 2011, veñen de coincidir na carteleira cinematográfica dúas películas que, desde ópticas diverxentes, ofrecen unha visión da cultura e a historia do continente americano; dunha banda, os irmáns Joel e Ethan Coen regresan ás raigames do western clásico estadounidense con True grit (Valor de lei); doutra banda, a directora Iciar Bollaín, en También la lluvia, aporta unha oportuna revisión da situación dos pobos indíxenas en Latinoamérica, nunha intersección de planos entre a época da colonización española e os conflitos sociais aínda vixentes no século XXI.

Atopámonos, pois, ante dúas miradas cinematográficas que permiten establecer un breve xogo de antíteses culturais e mesmo políticas; en True grit regresamos a un cine altamente codificado nas súas referencias temáticas e estilísticas: unha película do Oeste, no albor do século XXI, adquire case sempre un carácter autorreferencial, de homenaxe póstuma ás orixes mesmas do xénero cinematográfico que mellor soubo condensar en imaxes unha visión artística da cultura norteamericana, convertendo os feitos históricos nunha sucesión de relatos mitolóxicos que explican, entre luces e sombras, o proceso fundacional dunha nación.

De feito, a película dos irmáns Coen ofrece un conxunto de temas, personaxes e situacións que repiten, con mínimas variantes, argumentos xa transitados unha millenta de veces pola tradición fílmica do western; de inicio, o argumento da película xira en torno ao desexo de vinganza, representado esta vez na obsesión dunha moza por lle dar caza (literalmente) ao asasino de seu pai. Pero máis alá da tensión argumental, os elementos máis suxestivos de Valor de lei atópanse no seu modo de presentar as relacións entre os personaxes.

Neste ámbito, a película dos Coen exemplifica algúns fundamentos morais da sociedade estadounidense: en primeiro lugar, a querenza polo individualismo, pois a protagonista da película, Mattie Ross, a pesar da súa mocidade, afronta os problemas con actitude adulta, confiando máis na súa perseveranza que na hipotética axuda das institucións que representan á sociedade b) en segundo lugar, a lexitimidade da violencia como instrumento social de castigo, mesmo coa conversión do aforcamento dos reos en espectáculo público c) por último, e quizais este sexa o aspecto máis rechamante no filme, o constante xogo de transaccións económicas entre os personaxes, de tal xeito que o cumprimento da xustiza depende máis da negociación económica que se establece entre eles ca dos valores éticos propios dunha comunidade civilizada.

En definitiva, True grit presenta argumentos clásicos da épica da fronteira inherente ao cine do Oeste, sempre coa natureza salvaxe como pano de fondo que permite unha ética da acción que explica a evolución dos personaxes a través dos feitos, e non da palabra. E déixanos para a lembranza algún trazo da estilística dos Coen, como esa escena case onírica onde xorde, no medio dun bosque, a figura dun oso montado a cabalo.

Mais no cine, aínda que con menor frecuencia, o Sur tamén existe. Fronte á tendencia da industria de Hollywood a se recrear en versións máis ou menos (des)afortunadas da súa mitoloxía particular, a directora Iciar Bollaín propón unha viaxe iniciática a outro tipo de fronteira menos épica que a do western, pero moito máis lacerante. Deste xeito, en También la lluvia aparece, sen falsos adobíos, a outra América: a dos pobos indíxenas sometidos brutalmente pola colonización española e tamén, séculos despois, polos tentáculos depredadores do neoliberalismo capitalista, neste caso simbolizado nunha empresa multinacional que pretende privatizar o acceso á auga potable na cidade de Cochabamba (Bolivia).

Quizais o que máis destaca neste drama histórico e social é, por contraste coa ética individualista dos heroes do western, a apelación á enerxía cívica da comunidade como elemento de cohesión cultural e de protesta política; fronte á figura de Rooster Cogburn, o vello pistoleiro solitario que interpreta Jeff Bridgess en Valor de Lei, en También la lluvia atopamos ao actor Juan Carlos Aduviri prestándolle alento á relevante figura de Daniel/Hatuey, convertido en heroe solidario, en líder que pon voz e rostro ás reivindicacións sociais da comunidade indíxena boliviana.

Mais o filme de Iciar Bollaín acerta tamén noutros cometidos: primeiro, e aínda que tarde en arrincar un chisco, no xogo estrutural do cine dentro do cine, establecendo un esclarecedor paralelismo histórico entre os abusos e crueldades da Conquista de América e a subsistencia do racismo contra esa mesma poboación indíxena maioritaria en moitos países latinoamericanos, gobernados aínda no século XXI por vellas oligarquías alleas a calquera mostra de equidade social.

Pero, sobre todo, onde máis interesante se amosa También la lluvia é na certeira análise que ofrece sobre as actitudes do equipo de rodaxe que pretende filmar en Bolivia unha película histórica en torno á figura de Cristobal Colón; ese grupo diverso de cineastas do Primeiro Mundo representan, coas súas contradicións entre unha ética superficialmente solidaria e un comportamento individual contaminado de cinismo, un toque de atención para a conciencia do espectador, semellante ao que experimenta Luís Tosar (no seu rol de produtor cinematográfico) cando a realidade indíxena, coa súa carga de profunda dignidade, se impón aos intereses económicos propios do seu oficio.

Por último, fica en También la lluvia a emotiva escena dunha botella de auga como símbolo de todas as loitas aínda por emprender e comprender.

E, sobre todo, o desexo de que vostedes sigan acudindo ao cine, a soñaren ás escuras, diante dunha pantalla grande que nos ofreza imaxes que non caduquen cinco minutos despois de que prendan as luces da sala.