Anllares: máis que unha devesa

Leo no dixital quepasanacosta.com que a Devesa de Anllares, situada na marxe esquerda do río Xallas, alí onde este empeza a curvar con ansia, a ter présa por chegar ao mar (non entendo de etimoloxías, mais quero supoñer que o nome de Anllares algo terá que ver con esta xeografía curvilínea do río), foi agredida polos defensores do “progreso” a ultranza. Desta vez é a abertura dunha pista para facer obras no río por parte da empresa Ferroatlántica, para aproveitalo aínda máis, aproveitalo até mesmo a extenuación. Pódese dicir que xa non queda un centímetro do Xallas que non sexa aproveitado por esta empresa, zugando así a lentura de toda a terra que atravesa o río. Ferroatlántica é a empresa continuadora doutra vinculada historicamente coa Costa da Morte, Carburos Metálicos, que se instala en Cee a comezos do século XX.

Brevemente: Carburos Metálicos instálase na praia de Brens (Cee) en 1903, aínda que a produción non comezará até tres anos máis tarde. Na acta municipal que dá testemuño da autorización ao francés Francisco Saunier de construción das instalacións, dise que estas non ocasionan dano algún e, pola contra, “indudablemente embellecerá aquel perímetro”. Máis dun século despois seguimos agredindo e estragando o noso territorio baixo pretextos de “poñelo bonito” e desprezando unha relación histórica que orixinou unha determinada forma de habitar. E aquí lembro uns versos do poeta andaluz Caballero Bonal que veñen a dicir que a xeografía pode ser desapiadada con quen desistiu de crer na historia. Aquí teríamos que dicir na historia da relación entre o ser humano e o territorio que habita.

Para abastecer de enerxía eléctrica á factoría de Brens créase a empresa Hidroeléctrica del Pindo S. A., quen vai ter a concesión para explotar o Xallas desde 1900, despois, no franquismo, esta concesión pasará a ser a perpetuidade. Desde entón Carburos Metálicos e, desde 1992, Ferroatlántica, foron erguendo encoro tras encoro para que non lles escape unha gota de auga por fóra das turbinas, tanto que a auga que non baixa polas tubarias din que se estraga e pérdense (perden) milleiros de euros.

Tras a concesión en 1900 houbo unha ampliación en 1913; despois viñeron os encoros de Castrelo (1953), Ponte Olveira (1965), A Fervenza (1971), este feito con area levada da praia de Estorde, e Santa Uxía (1988), que agostou totalmente o último tramo do río. A central de Castrelo está situada no Ézaro, polo que a auga baixa por unha canle de nove quilómetros, dos cales máis da metade son túneis. Na construción deste traballou moita xente da comarca nunhas condicións infrahumanas, polo que a palabra silicose empezou a formar parte da vida cotiá da comarca, a xente a vestir de negro e a empresa a estender a súa merecida lenda negra.

Con todos estes encoros o río Xallas, no seu tramo final e alí onde a xeografía se fai máis agreste, quedou totalmente entubado, moribundo. Agora queren “optimizar” aínda máis estas instalacións e volven as palas e o cemento a un territorio que debíamos preservar, para nós e para os que veñan despois de nós. Certo que esta non é unha terra fértil, é unha terra montesía, agreste, pero o seu valor está precisamente niso e non na fertilidade e produtividade do seu solo. Sendo unha terra pouco produtiva foi capaz de manter historicamente unha poboación e de crear territorio: un vínculo histórico-cultural entre o habitante e o espazo natural, e é este vínculo o que se vén agredindo e rachando para desvincular ao habitante do territorio, para que este pase a ser un lugar baleiro e carente de referentes vivenciais e o habitante un ser desterritorializado, sen lugares nos que ancorar a súa memoria. Non vale, pois, utilizar como xustificación criterios economicistas e funcionais, como non vale o dilema progreso versus conservación. Estamos falando do patrimonio dun país e dunha sociedade e non caben criterios de rendibilidade económica.

Os discursos “desarrollistas” non entenden, ou non queren, esta relación e basean todo en produción e ganancias. Así cando en 1986 empezamos a visitar esa zona para falar coa xente que lle ían expropiar as terras para construír o encoro de Santa Uxía, temos escoitado moitas veces que as terras “non valen nada”, mesmo de compañeiros que pensaban que a construción do encoro era unha “inversión” para o futuro da zona. Seis anos despois vinos manifestándose en Compostela porque a empresa ía pechar, pois as ganancias non eran as desexadas. Saudeinos de lonxe.

Que pouco duran as grandes inversións cando estas só buscan a rendabilidade rápida e non o beneficio social!

O mesmo discurso segue usándose para cualificar aos montes que despois se inzan de muíños de vento e ganancias que nada deixan aos antigos propietarios; o mesmo discurso en Touriñán onde se di que “alí non hai máis que toxos” e podían estar engordando os peixes, cando os que engordan non son peixes, senón as multinacionais. A desterritorialización é fundamental para a consolidación dun sistema económico globalizante e ultraliberal. Non poden ter a nosa complicidade.

E neste contexto no que temos que incluír a Devesa de Anllares. Dise dela que é o bosque atlántico máis occidental e o segundo despois das Fragas do Eume, mesmo pode que sexa o primeiro despois do lume que arrasou recentemente ás Fragas. Pero Anllares, o mesmo que as Fragas do Eume ou a Devesa de Rogueira, é máis que unha devesa, non é só unha paisaxe, é un lugar que forma parte da nosa memoria, un sistema de cousas, unha realidade na que están en relación xeografía e histórico habitar, polo tanto, construción cultural e memoria social. Non nos interesa a paisaxe pola paisaxe, interésanos a paisaxe como áncora da memoria social. E aquí quero lembra unha anécdota do trobador arxentino Atahualpa Yupanqui. Din que andando polo seu país adiante, impregnándose de paisaxe e perseguindo o canto do vento, pediulle a dous amigos subir á serra e visitar Laguna Brava, da que din que comunica co Pacífico por unha gruta. Un dos amigos, o folclorista Juan Alfonso Carrizo, díxolle: “Grazas, amigo. Eu busco homes, non paisaxes.

Hai un tempo, nunha xuntanza familiar, unha irmá de miña nai, que camiña cara aos noventa, falando dunhas leiras exclamou: “alí había máis leña que na Devesa de Anllares”. Quedei un pouco sorprendido, pois non imaxinaba que a Devesa de Anllares tivese tanta importancia como para formar parte do imaxinario das xentes que habitan o territorio fisterrán. Pensaba que sería coñecida nas terras inmediatas de Dumbría, Mazaricos e parte das de Carnota, pero non fóra destas, pero érao, e este espazo natural singular articulaba así unha memoria e un mapa cognitivo onde a escala está dada por referencias vivenciais e non por quilómetros de distancia.

Unha devesa é un espazo que os labregos sempre mantiveron para explotar a leña e a madeira. Algunhas devesas reais son hoxe inmensos eucaliptais onde foron borradas todas as pegadas doutros usos e doutras vexetacións. Como se entraba pouco nestes espazos, medraba a vexetación e facíase apropiado para que alí habitase a fauna salvaxe. De aí tamén a idea de espazo inaccesible e onde cabía o marabilloso e o sagrado. Lembrar, por exemplo, a lenda de san Cibrao nas terras do Carballiño, quen lle di a unha nai, que ten o fillo con sarna, que entren na fraga e pase ao rapaz pola fenda aberta no toro dun carballo. Se seguimos destruíndo as devesas e a nosa paisaxe, os carballos non poderán sandar a pel deste vello país e o noso corpo social enfermará e caerá definitivamente na man dos especuladores.