A vinte anos do CGAC

Acompaño ao antropólogo González Reboredo no seu traballo de campo sobre as representacións de mouros e cristiáns no noso país. Desta vez imos a un lugar de Laza, a Trez, onde se recuperou esta representación hai uns anos. Todos os que participan viven fóra, en Vigo, Ourense, Verín ou Laza, mais séntense membros desa comunidade. A penas queda xente na aldea, pero veñen nas vacacións e fan a festa. No verán, como noutros moitos lugares, os estreitos camiños da aldea volven sentir as voces das xentes e mesmo hai nenos que xogan e corren por elas; no inverno o silencio baixa entre as paredes das vellas casas, algunhas xa abandonadas para sempre.

O vello edificio do forno comunal segue sendo un lugar de xuntanza, un espazo para a sociabilidade, pero agora xa non se xunta ao calor do forno mentres se coce o pan, pois o forno de cocer xa non está e tampouco hai cereal nas agras con que facer a masa, nin xente que as cultiven, polo que medra o abandono e a maleza oculta espazos da memoria. Agora o forno é tan só un local que neste día usan para vestirse os participantes na representación. Os primeiros en vestirse son os mouros. Un marcha apurado porque fai de sentinela e ten que montar garda e avisar da chegada do inimigo, que son os cristiáns, claro; despois marcha o resto da tropa musulmá, que son seis. Todos vestidos de pulcro branco e verde; o seu capitán distínguese por levar unha capa verde. Os cristiáns son os últimos en vestirse e os últimos en chegar á pequena igrexa, que está na parte alta da aldea.

A representación comeza coa saída do santo da igrexa, un Santiago matamouros; este vai protexido polas tropas cristiáns. A procesión diríxese á parte posterior do templo, onde os cristiáns fan o xuramento. Nun pequeno espazo, nun cruce de dous camiños e á sobra de vellos castiñeiros, está, inquedo por medorento -imaxe negativa do outro-, o sentinela mouro que, cando ve chegar os cristiáns, fuxe co rabo entre as pernas.
Despois ten lugar o enfrontamento entre ambos bandos, un enfrontamento dialéctico no que o capitán das tropas cristiás quer convencer ao musulmán de que abandone a súa relixión e acepte a cristiá como única e verdadeira se non é así terán que recorrer ás armas. Ao final, os mouros acaban fincando o xeonllo no chan e os cristiáns colocando as súas espadas sobre as cabezas de aqueles como imaxe de sometemento. Despois todos entran na igrexa e asisten á misa, todos participan da mesma crenza, aínda que uns o fagan despois de ser sometidos.

Hoxe son varias as poboacións do sur do noso país que celebran este tipo de representacións, unhas máis vistosas que outras. A de Trez é unha celebración na que non hai moita xente e a maioría teñen lazos co lugar, polo tanto é un feito que serve para reforzar a identidade local e estreitar lazos entre veciños, neste caso habería que dicir veciños temporais, polo que ten aínda máis importancia a festa. Non é unha representación para atraer turistas, digamos que é algo destinado a consumo interno.

Lonxe quedan as teorías que falaban de supervivenzas no contexto da reconquista española. Seguramente a vida de moitas destas celebracións non teña moito máis de cen anos, aínda que si beben dese contexto de uniformización á forza. Mais aquí temos que entendelas como unha desculpa ou elementos que xogan no reforzamento da identidade local, neste caso Trez fronte a Matamá.

Vinte anos do CGAC

Neste 2013 celebramos vinte anos de vida do Centro Galego de Arte Contemporánea. Algo que nalgúns momentos foi vendido como vital para poder enganchármonos á modernidade galopante, pasa agora por momentos de incerteza e desorientación, mesmo se pode falar de certo abandono institucional e non digamos xa de abandono do público. Vinte anos despois seguimos formulando as mesmas preguntas e cuestionando a súa función, especialmente a súa función social, así como o seu custe.

Xa teño escrito sobre este centro neste mesmo portal, agora quero volver sobre o tema facelo neste aniversario, ao fío da metáfora da representación de mouros e cristiáns e da imposición dun único deus, pois a política deste centro foi sempre de comungar coa linguaxe dominante e esquecer o noso, algo así como hai que mostrar a similitude e desprezar a distinción. E se hai unha política de esquecemento é que hai desprezo.

Estamos vivindo nunha sociedade globalizada e a globalización ten, como todo, varias caras, pero separadas por duras arestas. Nalgunhas caras hai algo de luz, así podemos compartir coñecementos a nivel mundial e en tempo real, grazas ás novas tecnoloxías e sistemas de información. Mais se pasamos a aresta imos dar a unha cara escura, que son as máis, e vemos a imposición de costumes doutros e á perda de diversidade cultural e social, e todo isto leva ao desmantelamento da sociedade civil e á perda de liberdades, menos as consumistas. Neste aspecto escuro temos prácticas homoxeneizadoras que promoven a dispersión cultural e atentan contra a diversidade.

Neste contexto os centros de arte non apostan por prácticas desglobalizadoras que fomenten a diversidade. Semella que entenden que a diversidade cultural non ten cabida neses espazos e, polo tanto, non pode ser expresada neles. En consecuencia, optan por mostrar a similitude, por potenciar a arte dominante, aínda que moitas veces se presente como distinta. Distinta, pero non nos distingue, máis ben confúndenos. Así non contribúen a potenciar a autoestima, pois esta semella inimiga do universal, polo que estes museos, e con estas políticas, non constrúen espazos para a identidade e a pertenza.

Un estudo sobre varios museos europeos, dirixido por especialistas da universidade de Leicester, un centro referente nos estudos de museoloxía, fala da importancia dos museos como espazos para a construción da identidade nacional, pois o sentimento de pertenza a unha comunidade é aínda un sentimento moi xeneralizado en Europa. E a identidade nacional non é unha rémora, tan só un sentimento de lugar e de compartir unha historia e unha cultura común. Un caso paradigmático é o do Museo Nacional de Escocia, que pasou de “Real” a “Nacional” e despois duns anos de peche para remodelarse, tivo na primeira hora de apertura seis mil visitantes e vinte mil no primeiro día. Os escoceses entenden que este tipo de museos axudan a potenciar un sentimento de pertenza e dar prestixio ao seu país.,Para saír adiante estes centros, que poderiamos cualificar usando a expresión de “non lugar” acuñada por Marc Augé, teñen que recorrer a mostras onde prime máis o espectáculo, a festivalización e o mediático, moitas veces simplemente chamar a atención e a atención pode chamarse facendo o ridículo ou co escándalo. Leo a crítica de Jed Perl, un crítico de arte americano que sigo desde que hai uns anos lin o seu traballo de cómo a arte contemporánea entrou na Gran Mazá, que fai á dimisión do director do Moca californiano. Entre outras cousas comenta que o máis chamativo que fixo o dimitido foi invitar a Marina Abramovic a participar nunha das galas anuais do museo. A perfomance consistiu en que unhas modelos pasaron toda a cea dando voltas espidas. Isto foi, ao mesmo tempo, escándalo e sensación na blogosfera. A pregunta é: foi unha sensación porque foi un escándalo? Ou porque foi un escándalo foi sensación?

Os museos teñen que cumprir as premisas específicas da institución e labor museal, senón non son museos, serán outra cousa, pero non museos. Estas premisas pasan por educar, dar e incitar ao coñecemento, facer entender e facer entender a historia ou a arte, a inmediata no tempo e no espazo, como a menos inmediata pero que nos pon en relación con outros lugares, con outras realidades. Fixo e fai o CGAC este labor? Teño a sensación que no CGAC nunca houbo moito interese en cumprimentar estes aspectos, mesmo se pode dicir que si se imposibilitou ao visitante a posibilidade de coñecer, e ao non fomentar o coñecemento da realidade inmediata imposibilitou ou impediu ao visitante a posibilidade de comparar a realidade próxima con outras.

No museo, neste caso nun centro de arte, o visitante (de dentro e de fóra) ten o dereito a coñecer e entender, e un non pode entender os procesos creativos contemporáneos si se oculta a realidade inmediata e os procesos históricos que conduciron a esa realidade. É obriga dos museos ensinar, especialmente ás xeracións novas, máxime cando se está desmantelando elementos da sociedade de benestar que vai parello a un proceso de esquecemento.

Ao final non quero entrar na igrexa da man da cultura e crenza dominante que, como nos tempos medievais, se impón pola forza, aínda que agora as armas sexan outras.