Volver ao Terceiro Mundo
O Terceiromundismo inicia o seu camiño de volta, á par que recúa no ideolóxico o proxecto globalizador e neoliberal, afirmándose nos sinais de identidade que lle foron e lle son propios, isto é o anticolonialismo
O Terceiro Mundo, para nos como para Fanon, non é un espazo xeográfico determinado, tampouco un ou varios continentes concretos do noso planeta, é un proxecto que se levanta contra os centros do sistema para darlle solucións aos problemas das súas periferias. Sería indecente que désemos por rematadas as batallas que temos iniciadas contra o colonialismo, posto que non só representan a vontade dun mundo novo para os explotados senón que son a expresión da dignidade dos oprimidos e a resposta as súas necesidades básicas. Xa que logo o Terceiro Mundo é todo un relatorio dos agravios que afectan aos “condenados da terra” pero particularmente é un programa que recolle as aspiracións e as reivindicacións dos mesmos. Non lle faltaba intención a Sauvy cando ao acuñar o termo Terceiro Mundo, nunha clara referencia e homenaxe ao Terceiro Estado da Revolución Francesa, afirmaba que o “ignorado, desprezado e explotado Terceiro Mundo, como o Terceiro Estado no seu momento, esixe converterse en algo tamén”. Sobran explicacións, porén non está de máis que reflexionemos sobre a significación da proclama de Sauvy posto que se o Terceiro Estado constituíse en Asemblea Nacional para proclamar a soberanía do conxunto da nación, o Terceiro Mundo expresaba na súa opinión, un todo que tomase posesión do seu propio destino. A desaparición do proxecto do Terceiro Mundo representa unha autentica catástrofe para milleiros de persoas que seguimos a soñar ao longo do planeta cun mundo mellor, mesmo as que estamos organizados en forzas sociais e políticas vemos como as nosas aspiracións son silenciadas, ás veces polo pensamento hexemónico outras por un suposto pensamento crítico de matriz eurocéntrica. A axenda e a proposta do Terceiro Mundo permitiron nas décadas centrais do século XX que as demandas locais se sitúanse na escena mundial na medida en que o proxecto terceiromundista (a ideoloxía e as institucións) permitiron un debate entre iguais, isto é entre os que carecían de poder e os poderosos á par que conseguiron responsabilizar aos “condenados da terra” dos seus propios actos.
Un corpo doutrinal que se articula fora dos movementos e da acción política resulta incapaz de arrastrar pobos e persoas tras de si até o punto de que se o Terceiro Mundo foi quen de converterse en moeda de uso corrente non foi porque a acuñase Sauvy ou porque os medios de comunicación occidentais a tomasen como propia, senón pola práctica do movemento nacionalista que serviu de imán a un vocabulario anticolonialista que inspirou unha autentica lealdade emocional entre o seu propio circulo de seguidores e nos contornos próximos. A loita fixo que a identidade do Terceiro Mundo resultara comprensíbel e así a identidade adquiriu o seu crédito definindo un marco teórico propio, analizando desde novos parámetros a formación social periférica, dimensionando o papel da superestrutura no cambio social e por suposto participando e asumindo riscos na loita, único xeito acadar a lexitimidade social do proxecto. Afirmar a particularidade do pensamento anticolonial, aínda a risco de caer no esquematismo e por suposto deixando nomes e ideas para outra ocasión, implica asumir que o proxecto terceiromundista foi quen de elaborar un marco teórico propio e orixinal que impugna o pensamento eurocéntrico a comezar por Aimé Césaire. Se o da Martinica no seu “Discurso sobre o colonialismo” analiza o colonialismo como un vector consubstancial do capitalismo, e por ende da modernidade, “a historia da modernidade é a historia do colonialismo”, á par que sitúa ao liberalismo, ao humanismo e ao racionalismo na orixe do terror colonial, “Europa é moral e espiritualmente indefendíbel”. Asemade Aimé Césaire na su famosa “Carta a Maurice Thorez” de 1956, no que renuncia a súa militancia no PCF, non só invalida a esquerda clásica como instrumentos para dar resposta as demandas dos “condenados da terra” senón quen inicia a loita contra a esquerda eurocéntrica despois de denunciar o “asimilacionismo inveterado ou o chovinismo incosciente” dos Partidos Comunistas, afirmando que “Se a meta de toda política progresista é devolver a liberdade aos pobos colonizados, precisase cando menos, que na súa practica non entre en contradicións con estes obxectivos”. Moito máis coñecido para nos, Frantz Fanon, é o orgánico por excelencia dos terceiromundistas que na súa corta vida, teoriza un novo suxeito sobre o que articular a loita colonial, o lumpemproletario non é máis que a escusa para evidenciar que a estrutura de clases referida por Marx e Lenin non vale para as colonias; argumenta toda unha “teoría da praxe”, a violencia tan presente en “Socioloxía da revolución” e “Os condenados da terra”, lonxe dunha concepción militarista da loita é a reivindicación da acción, da singularidade do traballo político nas periferias e a negación da lóxica que os PCs defenden para as revolucións; e por suposto unha revisión do sentido da loita ideolóxica como loita cultural, “mentres este país non sexa realmente independente, cada acción cultural debe ter un carácter combativo, xa que o primeiro é construír as bases da cultura nacional”.O terceiro pé desta trepia é o xudeu tunesino Albert Memmi, o autor da máis ampla produción teórica dos referidos sendo os seu traballos máis recoñecidos os centrados nos aspectos sociosicolóxicos, que ben podíamos resumir o central do seu pensamento naquela idea que Sartre introduce no seu “Retrato do colonizador e do colonizado”: “na medida en que os oprimidos aprenden a ver na súa inferioridade a causa da súa opresión, debilitase a súa capacidade de oposición”; agora ben o xudeu tunesino representa o primeiro esforzo por explicar na súa totalidade as diversas explotacións que enfronta o ser humano utilizando as categorías do colonialismo, chegando mesmo a analizar desde este prisma a cuestión de xénero, a homosexualidade ou as relacións de clase. Aínda a risco de alongarnos, non podemos rematar sen referirnos ao esforzo que no plano da economía política, precisamente por parte daqueles que non gozaban da bendición de Moscova, se fai neste momento para explicar as formacións sociais coloniais e do Terceiro Mundo. Seguindo o camiño aberto por Paul Baran en “A economía política do crecemento”, texto fundacional de toda a heterodoxia que explicara até os nosos días as relacións de dependencia nas periferias, o subdesenvolvemento ou a mutación de categorías clásicas do marxismo por outras axeitadas para entender a realidade do Terceiro Mundo, camiño polo que transitaran escolas como as da “Dependencia”, do “Intercambio Desigual” ou “Sistema-Mundo” vaise desenvolver a tese de que as metrópoles expropian o excedente económico das súas colonias, o que provoca o subdesenvolvemento destas até o punto de afirmar que:“mentres que no capitalismo a explotación desenvolvese na esfera da produción e é aparentemente equivalente ao intercambio, o colonizado e explotado dobremente: polo colono nas relacións de produción e pola metrópole nas relacións de intercambio”.
O Terceiromundismo inicia o seu camiño de volta, á par que recúa no ideolóxico o proxecto globalizador e neoliberal, afirmándose nos sinais de identidade que lle foron e lle son propios, isto é o anticolonialismo, en tanto alternativa de soberanía nacional e transformación social, nas referencias ideolóxicas que son de seu, iso si revisadas e nalgúns casos con escaso éxito polas deformacións académicas, e sobre todo como enerxía para as loitas que se libran nas periferias do sistema e entre as poboacións cada día máis pauperizadas dos centros capitalistas. A mitoloxía da “descolonización do mundo” agocha a continuidade entre as xerarquías coloniais/rexionais pasadas e actuais e contribúe a invisibilidade do colonialismo, proceso ao que se entregaron nos últimos cincuenta anos os estados periféricos que na actualidade son formalmente independentes, segundo os discursos liberais eurocéntricos dominantes cuxas ideoloxías de “identidade e desenvolvemento nacional” crearon unha ilusión de “soberanía” e “progreso”; porén hai máis, xa que os sistemas políticos e económicos configúranse pola súa posición subordinada nun sistema organizada arredor dunha división internacional do traballo xerárquica, xunto coa predominancia das culturas eurocéntricas, constituíndo unha sorte de “colonialismo global” que vai máis alá da división internacional do traballo até situar neste momento histórico o eixo “colonial” entre o centro e a periferia e entre os explotados e os explotadores, independentemente das relacións de dominación (capital/traballo- metrópole/periferia), por riba doutros aspectos que non fixe que os centros metropolitanos seguen a precisar das colonias. Non é casual que o proceso de rescate do discurso terceiromundista no plano doutrinal se inicie nas universidades norteamericanas da man de profesores de América do Sul ou do Caribe como Anibal Quijano, Ramón Grosfoguel, Walter Mignolo ou Eduardo Lander, posto que por unha banda a traxectoria de case todos eles vinculase ás loitas de liberación no continente na década dos setenta e por outra a metodoloxía de análise ten a ver coa tradición da investigación social e política nas universidades deste País, absolutamente desvinculadas da práctica política. Rematemos, posto que onde está o pecado está a penitencia, até o punto de que un esforzo que merece todo o noso recoñecemento como é o de recuperar o proxecto de emancipación que os teóricos e os revolucionarios do terceiro mundo representaron, remata por concluír nalgúns casos nunha mera digresión intelectual máis preocupada nunha revisión dos presupostos dos seus grandes teóricos desde o marasmo dos espellos da postmodernidade. Aínda así debemos ter moi presentes que todo o proxecto de construción teórica vinculado a construción do socialismo do século XXI e que hoxe percorre todo o continente americano ten presente as achegas dos teóricos do Terceiro Mundo, onde a par de Fanon, Memmi, Sastre ou Cesaire xogan un papel destacado os terceiromundistas autóctonos a empezar polo Che e a Fidel e a seguir polo resto dos dirixentes da Tricontinental, e tamén o seu particular sentido do compromiso e o papel da acción e da iniciativa como espiña vertebral para medir a valía do cadro militante, como explicaba Fanon en Arxelia aos militantes do FLN e recolle no seu libro “Pola revolución africana” e o Che na Serra segundo nos lembra nos seus “Textos revolucionarios”. A ninguén se lle escapa que o proceso de reconformación do nacionalismo galego nos primeiro sesenta é a forza terceiromundista, ao afirmarse anticolonialista e xa que logo soberanista e anticapitalista, non por responder á modo da momento nin atender a ningún auto de fe, senón pola necesidade de dotarnos de ferramentas analíticas que permitiran explicar pero particularmente mudar o País. O enxoval que mellor luce non é aquel que máis páxinas ocupa nas revistas de moda senón o que mellor senta ao corpo, así semella lóxico que aproveitemos todo o patrimonio ideolóxico e político que nos é útil á par que facemos as mudanzas necesarias para perfilar o noso programa descolonizador, un programa que desmonte a universalidade abstracta eurocéntrica, para fixar alternativas concretas que combatan con eficacia o capitalismo, o imperialismo e o europeismo, unha proposta que permita restaurar a nosa identidade e sentar as bases para o desenvolvemento do País exercendo a soberanía que nos é propia como suxeito de dereitos, unha alternativa que permita socializar o poder ou crear poder popular pero atendendo a pluralidade social e por suposto que clausure o deseño global socialista do século XX que operaba como un colonizador abstracto para o conxunto da sociedade.
O Terceiro Mundo, para nos como para Fanon, non é un espazo xeográfico determinado, tampouco un ou varios continentes concretos do noso planeta, é un proxecto que se levanta contra os centros do sistema para darlle solucións aos problemas das súas periferias. Sería indecente que désemos por rematadas as batallas que temos iniciadas contra o colonialismo, posto que non só representan a vontade dun mundo novo para os explotados senón que son a expresión da dignidade dos oprimidos e a resposta as súas necesidades básicas. Xa que logo o Terceiro Mundo é todo un relatorio dos agravios que afectan aos “condenados da terra” pero particularmente é un programa que recolle as aspiracións e as reivindicacións dos mesmos. Non lle faltaba intención a Sauvy cando ao acuñar o termo Terceiro Mundo, nunha clara referencia e homenaxe ao Terceiro Estado da Revolución Francesa, afirmaba que o “ignorado, desprezado e explotado Terceiro Mundo, como o Terceiro Estado no seu momento, esixe converterse en algo tamén”. Sobran explicacións, porén non está de máis que reflexionemos sobre a significación da proclama de Sauvy posto que se o Terceiro Estado constituíse en Asemblea Nacional para proclamar a soberanía do conxunto da nación, o Terceiro Mundo expresaba na súa opinión, un todo que tomase posesión do seu propio destino. A desaparición do proxecto do Terceiro Mundo representa unha autentica catástrofe para milleiros de persoas que seguimos a soñar ao longo do planeta cun mundo mellor, mesmo as que estamos organizados en forzas sociais e políticas vemos como as nosas aspiracións son silenciadas, ás veces polo pensamento hexemónico outras por un suposto pensamento crítico de matriz eurocéntrica. A axenda e a proposta do Terceiro Mundo permitiron nas décadas centrais do século XX que as demandas locais se sitúanse na escena mundial na medida en que o proxecto terceiromundista (a ideoloxía e as institucións) permitiron un debate entre iguais, isto é entre os que carecían de poder e os poderosos á par que conseguiron responsabilizar aos “condenados da terra” dos seus propios actos.
Un corpo doutrinal que se articula fora dos movementos e da acción política resulta incapaz de arrastrar pobos e persoas tras de si até o punto de que se o Terceiro Mundo foi quen de converterse en moeda de uso corrente non foi porque a acuñase Sauvy ou porque os medios de comunicación occidentais a tomasen como propia, senón pola práctica do movemento nacionalista que serviu de imán a un vocabulario anticolonialista que inspirou unha autentica lealdade emocional entre o seu propio circulo de seguidores e nos contornos próximos. A loita fixo que a identidade do Terceiro Mundo resultara comprensíbel e así a identidade adquiriu o seu crédito definindo un marco teórico propio, analizando desde novos parámetros a formación social periférica, dimensionando o papel da superestrutura no cambio social e por suposto participando e asumindo riscos na loita, único xeito acadar a lexitimidade social do proxecto. Afirmar a particularidade do pensamento anticolonial, aínda a risco de caer no esquematismo e por suposto deixando nomes e ideas para outra ocasión, implica asumir que o proxecto terceiromundista foi quen de elaborar un marco teórico propio e orixinal que impugna o pensamento eurocéntrico a comezar por Aimé Césaire. Se o da Martinica no seu “Discurso sobre o colonialismo” analiza o colonialismo como un vector consubstancial do capitalismo, e por ende da modernidade, “a historia da modernidade é a historia do colonialismo”, á par que sitúa ao liberalismo, ao humanismo e ao racionalismo na orixe do terror colonial, “Europa é moral e espiritualmente indefendíbel”. Asemade Aimé Césaire na su famosa “Carta a Maurice Thorez” de 1956, no que renuncia a súa militancia no PCF, non só invalida a esquerda clásica como instrumentos para dar resposta as demandas dos “condenados da terra” senón quen inicia a loita contra a esquerda eurocéntrica despois de denunciar o “asimilacionismo inveterado ou o chovinismo incosciente” dos Partidos Comunistas, afirmando que “Se a meta de toda política progresista é devolver a liberdade aos pobos colonizados, precisase cando menos, que na súa practica non entre en contradicións con estes obxectivos”. Moito máis coñecido para nos, Frantz Fanon, é o orgánico por excelencia dos terceiromundistas que na súa corta vida, teoriza un novo suxeito sobre o que articular a loita colonial, o lumpemproletario non é máis que a escusa para evidenciar que a estrutura de clases referida por Marx e Lenin non vale para as colonias; argumenta toda unha “teoría da praxe”, a violencia tan presente en “Socioloxía da revolución” e “Os condenados da terra”, lonxe dunha concepción militarista da loita é a reivindicación da acción, da singularidade do traballo político nas periferias e a negación da lóxica que os PCs defenden para as revolucións; e por suposto unha revisión do sentido da loita ideolóxica como loita cultural, “mentres este país non sexa realmente independente, cada acción cultural debe ter un carácter combativo, xa que o primeiro é construír as bases da cultura nacional”.O terceiro pé desta trepia é o xudeu tunesino Albert Memmi, o autor da máis ampla produción teórica dos referidos sendo os seu traballos máis recoñecidos os centrados nos aspectos sociosicolóxicos, que ben podíamos resumir o central do seu pensamento naquela idea que Sartre introduce no seu “Retrato do colonizador e do colonizado”: “na medida en que os oprimidos aprenden a ver na súa inferioridade a causa da súa opresión, debilitase a súa capacidade de oposición”; agora ben o xudeu tunesino representa o primeiro esforzo por explicar na súa totalidade as diversas explotacións que enfronta o ser humano utilizando as categorías do colonialismo, chegando mesmo a analizar desde este prisma a cuestión de xénero, a homosexualidade ou as relacións de clase. Aínda a risco de alongarnos, non podemos rematar sen referirnos ao esforzo que no plano da economía política, precisamente por parte daqueles que non gozaban da bendición de Moscova, se fai neste momento para explicar as formacións sociais coloniais e do Terceiro Mundo. Seguindo o camiño aberto por Paul Baran en “A economía política do crecemento”, texto fundacional de toda a heterodoxia que explicara até os nosos días as relacións de dependencia nas periferias, o subdesenvolvemento ou a mutación de categorías clásicas do marxismo por outras axeitadas para entender a realidade do Terceiro Mundo, camiño polo que transitaran escolas como as da “Dependencia”, do “Intercambio Desigual” ou “Sistema-Mundo” vaise desenvolver a tese de que as metrópoles expropian o excedente económico das súas colonias, o que provoca o subdesenvolvemento destas até o punto de afirmar que:“mentres que no capitalismo a explotación desenvolvese na esfera da produción e é aparentemente equivalente ao intercambio, o colonizado e explotado dobremente: polo colono nas relacións de produción e pola metrópole nas relacións de intercambio”.
O Terceiromundismo inicia o seu camiño de volta, á par que recúa no ideolóxico o proxecto globalizador e neoliberal, afirmándose nos sinais de identidade que lle foron e lle son propios, isto é o anticolonialismo, en tanto alternativa de soberanía nacional e transformación social, nas referencias ideolóxicas que son de seu, iso si revisadas e nalgúns casos con escaso éxito polas deformacións académicas, e sobre todo como enerxía para as loitas que se libran nas periferias do sistema e entre as poboacións cada día máis pauperizadas dos centros capitalistas. A mitoloxía da “descolonización do mundo” agocha a continuidade entre as xerarquías coloniais/rexionais pasadas e actuais e contribúe a invisibilidade do colonialismo, proceso ao que se entregaron nos últimos cincuenta anos os estados periféricos que na actualidade son formalmente independentes, segundo os discursos liberais eurocéntricos dominantes cuxas ideoloxías de “identidade e desenvolvemento nacional” crearon unha ilusión de “soberanía” e “progreso”; porén hai máis, xa que os sistemas políticos e económicos configúranse pola súa posición subordinada nun sistema organizada arredor dunha división internacional do traballo xerárquica, xunto coa predominancia das culturas eurocéntricas, constituíndo unha sorte de “colonialismo global” que vai máis alá da división internacional do traballo até situar neste momento histórico o eixo “colonial” entre o centro e a periferia e entre os explotados e os explotadores, independentemente das relacións de dominación (capital/traballo- metrópole/periferia), por riba doutros aspectos que non fixe que os centros metropolitanos seguen a precisar das colonias. Non é casual que o proceso de rescate do discurso terceiromundista no plano doutrinal se inicie nas universidades norteamericanas da man de profesores de América do Sul ou do Caribe como Anibal Quijano, Ramón Grosfoguel, Walter Mignolo ou Eduardo Lander, posto que por unha banda a traxectoria de case todos eles vinculase ás loitas de liberación no continente na década dos setenta e por outra a metodoloxía de análise ten a ver coa tradición da investigación social e política nas universidades deste País, absolutamente desvinculadas da práctica política. Rematemos, posto que onde está o pecado está a penitencia, até o punto de que un esforzo que merece todo o noso recoñecemento como é o de recuperar o proxecto de emancipación que os teóricos e os revolucionarios do terceiro mundo representaron, remata por concluír nalgúns casos nunha mera digresión intelectual máis preocupada nunha revisión dos presupostos dos seus grandes teóricos desde o marasmo dos espellos da postmodernidade. Aínda así debemos ter moi presentes que todo o proxecto de construción teórica vinculado a construción do socialismo do século XXI e que hoxe percorre todo o continente americano ten presente as achegas dos teóricos do Terceiro Mundo, onde a par de Fanon, Memmi, Sastre ou Cesaire xogan un papel destacado os terceiromundistas autóctonos a empezar polo Che e a Fidel e a seguir polo resto dos dirixentes da Tricontinental, e tamén o seu particular sentido do compromiso e o papel da acción e da iniciativa como espiña vertebral para medir a valía do cadro militante, como explicaba Fanon en Arxelia aos militantes do FLN e recolle no seu libro “Pola revolución africana” e o Che na Serra segundo nos lembra nos seus “Textos revolucionarios”. A ninguén se lle escapa que o proceso de reconformación do nacionalismo galego nos primeiro sesenta é a forza terceiromundista, ao afirmarse anticolonialista e xa que logo soberanista e anticapitalista, non por responder á modo da momento nin atender a ningún auto de fe, senón pola necesidade de dotarnos de ferramentas analíticas que permitiran explicar pero particularmente mudar o País. O enxoval que mellor luce non é aquel que máis páxinas ocupa nas revistas de moda senón o que mellor senta ao corpo, así semella lóxico que aproveitemos todo o patrimonio ideolóxico e político que nos é útil á par que facemos as mudanzas necesarias para perfilar o noso programa descolonizador, un programa que desmonte a universalidade abstracta eurocéntrica, para fixar alternativas concretas que combatan con eficacia o capitalismo, o imperialismo e o europeismo, unha proposta que permita restaurar a nosa identidade e sentar as bases para o desenvolvemento do País exercendo a soberanía que nos é propia como suxeito de dereitos, unha alternativa que permita socializar o poder ou crear poder popular pero atendendo a pluralidade social e por suposto que clausure o deseño global socialista do século XX que operaba como un colonizador abstracto para o conxunto da sociedade.
