Realidade virtual, realidade de carne e óso

Entre nós, galegos, Manuel Fernández Blanco alertou sobre o que el denomina a mocidade “apantallada” (referímonos a ela no noso anterior artigo, Xullo deste ano). Fóra de nós, non é pouca a bibliografía que se refere á hipertrofia desatada do uso da comunicación audiovisual, sexa a través da tradicional televisión, como, sobre todo, a través das redes, Internet, teléfono móbil… e todos cantos artiluxios máis as multinacionais do sector teñan a ben fabricar, distribuír e vender, para satisfacción de incautos e alegría das súas (das grandes empresas) contas bancarias. En 2011 aparece no mercado editorial español a tradución do libro de Nicholas Carr The Shallows. What the Internet is Doing to Our Brains, en versión española: Superficiales. ¿Qué está haciendo Internet con nuestras mentes?.

Varios anos antes (1997), Giovanni Sartori publicara Homo videns. La sociedad teledirigida (no italiano orixinal: Homo videns. Televisione e post-pensiero), que acadou xa, na súa versión en español, nove edicións. Mais, como é habitual, gran parte dos integrantes da intelligentsia española e, aínda, da galega, cando os colegas do mundo anglosaxón están de volta, eles aínda están de ida, até que se enteiran de que o moderno-modernísimo é ousar a crítica do que durante moito tempo adoraron. Tal é o que coido que acontece co uso e abuso dos meios e suportes que antes citei, dos que os máis reverenciadores e acríticos entusiastas pregoan o seu papel de informantes totalitarios do futuro: adeus libros; adeus xornais-revistas en papel; adeus cultura escrita tradicional… E pobre de ti como se che ocorra vincular esta tiranía con: causalmente, o lucro elefantiásico das multinacionais do ramo e mais a imposición de fontes de información homologadas para todo o planeta; nas consecuencias e resultados, coa existencia de xeracións cada vez máis conectadas e cada vez máis ignorantes ou torpes no manexo e coñecemento de realidades non incluídas na circulación virtual.

Non vou resumir nen sequer parafrasear as documentadas argumentacións dos autores que citei arriba. Só vou apelar, tal e como o percebo e sinto, á realidade que me é dado contemplar, con exemplos varios. Remate dunha clase universitaria, do último curso da titulación (tres horas de duración, cun breve descanso; naturalmente, prohibición de ter o teléfono móbil conectado durante a sesión): ao que acabamos, a maioría das alumnas e alumnos, con enorme rapidez, como se estivesen pendentes dunha urxentísima información ou, talvez, precisados de salvaren unha emerxencia inaprazábel, prenden o seu telemóbel: xestos de preocupación, graves nalgúns casos… ¿Que se pasou? ¿Algún desastre imprevisto? ¿Algunha má nova terríbel? Non tal. Simplesmente, que o WhatsApp esperado ou o e-mail agardado non chegaron. Frustración virtual, sen dúbida!!

,Como o uso do telemóbel, en lugares públicos, ou da tablet, é cousa corrente e cotiá, sexa unha mesa de comensais, sexa unha mesa de acto político, ou social ou cultural, eu propoño ampliar o uso a outras moitas actividades que, de certo, supoñen moita menos ou nengunha merma da atención debida a quen está a falar ou a intervir, por exemplo: levar unha tina con chícharos para debullar, calcetar, pranar patacas, dobrar roupa para pasar o ferro, forrar libros… Véxase que propoño tarefas manuais compatíbeis co que a atención dos textos do telemóbel ou do mini-computador non permite, que é mesmamente compaxinar e simultanear a atención ao texto oral de quen fala e, asemade, enteirarse do que a pantalla nos comunica.

Estamos a falar de costumes que se volven adiccións e que non teñen a ver con nengunha outra institución cultural (imprensa, por exemplo) que coñeceu a historia e até nós chegou (Don Quijote non toleou por sobreinxesta de libros de cabalarías, senón por absoluta soidade funcional da súa clase social e papel residual na sociedade en que lle coubo viver). Estamos a falar, claro está, de evidencias como que o día segue a ter 24 horas e a semana, 7 días, isto é, as vidas humanas continúan condicionadas por tempos e necesidades que non mudaron. Estamos a falar de como o uso destes suportes de comunicación, información, desinformación ou deformación acapara tempo e dedicación de multitudes, sobre todo, de mozas e mozos, para quen é, en tantos casos, única fonte de coñecemento.

A grande inxenuidade -ou a grande mentira- consiste en pensar que existe unha relación directamente proporcional entre cantidade e canais de información e coñecemento; consiste en confundir meios con resultado final; consiste en practicar unha bruta metonimia, en virtude da cal se equipara unha vía de datos coa cultura toda. Os autores que antes citei abundan reiteradamente no feito de como o abuso ou mal uso das chamadas novas teconoloxías conleva un desuso directo e grave non doutras fontes de información senón de facultades cognitivas, provocando unha contracción da capacidade pensamental e, desde logo, do uso da memoria (por aquí comezou a alarma de Nicholas Carr). Se isto é comprobábel en xente adulta, que non se pasará cando se coloca en mans de case naipelos trebellos informáticos, videoxogos e demais pseudobrinquedos da todopoderosa industria cibernética? Non tiñamos bastante con que fose nodriza, cuidadora infantil, pseudopedagoga… a televisión (cantas crianzas estomballadas no sofá, pasmadas coa hipnose televisiva…). Non, agora hai que ampliar o imán e levar as pequenas e os pequenos a que antes, moito antes de coñeceren a realidade ‘real’, antes de vérena, sentírena, tocárena, cheirárena…, se familiaricen a fortiori coa realidade virtual ou, como exactamente o xa citado Manuel Fernández Blanco denomina, coa realidade apantallada. Por certo, o uso das chamadas novas tecnoloxías leva a curiosidades lingüísticas, bobamente repetidas, que tocan o cómico. Cando se fala de “edificios intelixentes”, en boa lóxica cumpriría falar de “casas parvas” ou “edificios bobos” (¿ou, talvez, “mansións cretinas”?: pasen e escollan…). Vestireime agora de advogada do diabo a respeito das miñas proprias teses. Elas serían produto dunha mentalidade anticuada, arcaica, que non sabe recoñecer a bondade infinita destes novos meios e suportes. É, desde logo, unha hipótese. Refutareina.

Subliño que falo de abuso, mal uso, non de uso como auxiliar dos mesmos. Converter en obxectivo, en finalidade, o que debera ser un meio, un atallo, un servizo instrumental, supón grave confusión. Mais enunciarei a proba contundente e inapelábel: se estas novidades supuxesen, en por si, un signo de avanzo cualitativo na comunicación, no coñecemento, na cultura xeral, na identificación co que somos…, como é, daquela, que temos unha povoación infanto-xuvenil e aínda adulta a cada paso menos formada, máis ignorante de destrezas básicas, que pode botar horas diante dunha pantalla e descoñecer cantas (aproximadamente) rías ten a Galiza; o nome dalgúns dos seus ríos; os habitantes, tamén aproximadamente, da nación ou do lugar onde vive; quen foron personalidades centrais da nosa historia, arte e cultura? Subamos agora de nível: de que vale que millenta produtos bibliográficos circulen pola rede se, á hora da verdade, o sectarismo académico vai promover uns en exclusiva e proscreber uns outros?

De por parte, comunícase mellor e máis a xente agora? Enlazo coa tese da miña anterior entrega (Xullo 2013) neste dixital. As chamadas novas tecnoloxías e a súa implantación-distribución no ensino obrigatorio e aínda ante-obrigatorio son utilizadas perversamente para aínda obstruír máis a entrada do galego no ensino. Axudan non a introducíreno, senón ao contrario, a estrañáreno aínda máis. Para isto si que hai cartos públicos, ben servos das multinacionais do ramo, a quen, por suposto, non preocupa que enchamos o planeta de toneladas de refugallos tóxicos (modelos vellos ou obsoletos de todo tipo de máquinas), porque, total, a quen lle toca aturalos é ao Terceiro Mundo, que para iso está, para facilitar as materias primas (minerais imprescindíbeis para a súa construción) e para receber despois os despoxos comerciais inservíbeis ou desbotados por un novo modelo.

E finalizo cunha nota realmente cómica, se non houber, como haberá, diñeiro público por meio. Enteirámonos nestes días de como o Ministerio de Industria e mais a Xunta asinaron un convenio, por importe dun MILLÓN DE EUROS para desenvolver o Camino de Santiago Inteligente (¡!: volvo ao de antes: o Camiño de Santiago tradicional será Camiño Parvo ou, talvez, Camiño Mentecato?), con conexión wifi en toda a rota, aplicacións para móbeis e contidos interactivos, incluída a posibilidade de obter a ‘compostelana’ vía web, xunto con outras moitas informacións previsíbeis. Fascinante. Supúñase que o persoal que emprende o Camiño de Santiago (Shirley Temple dixit, ou Paulo Coelho ou…) facíao mesmamente para se ‘desprogramar’ da vida cotiá, ‘respirar’ natureza, voltar ao contacto co campo e gozar das súas paisaxes etcétera. Pois non. Cómpre estar conectados sempre e partout, como as-os espectadoras-es dun concerto, ópera, recital ou filme a quen temos de chamar a atención para que deixen de incordiar-molestar cos móbeis acesos con que filman, gravan ou atenden calquer outra función, por moi prohibida que estexa.

Mais confésolles que esta iniciativa resultoume moi atractiva e tentadora, polo seguinte. Ocórrreseme que se podería substituír a actual ‘Xunta de Galicia’ por ‘Xestoría de Galicia’, toda concentrada nun ‘Edificio Intelixente’, á espera das ordes de Madrid, Bruxelas, Berlín, Washington... Todo o monto de diñeiro aforrábel daría para autoorganizármonos -por suposto, de maneira intelixente- ao servizo de nós mesmos. Claro que para isto acontecer, teríamos que eliminar a funesta manía de sermos un povo que emigra de si mesmo e teríamos que combater arduamente a vontade globalizadora hoxe dominante, que teima en producir conxuntos desprovidos de matices e en reducir o múltiplo á estreiteza do único, como afirma o escritor arxentino Santiago Kovadloff.