As sombras da literatura de consumo masivo

Ironías da vida! Quen ía imaxinar os presos da cadea de máxima seguridade de Guantánamo loucos de pracer facendo cola para poderen ler Cincuenta sombras de Grei, o best-seller da ficción erótica do momento no mundo. Os titulares da noticia son moi recentes e resultan abraiantes. Responsábeis do centro penitenciario e autoridades de EEUU mesmo fan rexouba coa idea de que algúns presos perigosos xa o teñen como lectura preferida antes que o Corán. Velaí teñen reflectida unha sorte de alegoría completa da situación que viven, cun amo dominante que controla todo e colecciona submisas para levar ao seu cuarto de torturas.

Quizais con lectura tan suxestiva asimilen mellor o cativerio e a submisión no penal que a CIA aínda conserva nesa base da illa de Cuba e mesmo estean psicoloxicamente preparados para disfrutar de calquera forma de tortura das que acostuman practicar desde o imperio.

Mentres sucede isto no Caribe, paradoxo incomprensíbel, especialistas da Universidade Estatal de Ohio alertan nun estudo que analiza os personaxes da novela de que incita a perpetuar a violencia de xénero e os abusos sexuais, corréndose o risco de que se acepte socialmente o que se normaliza a través de libros e películas. Tamén no capítulo das prevencións figura a alerta da brigada de bombeiros de Londres que atribúe o aumento considerábel de accidentes de tipo sexual entre a poboación británica á influencia da lectura das 50 sombras. Ou mesmo, por moi sorprendente que pareza, as secuencias sucesivas de mortes dunha cidadá sueca e doutra alemá, que practicaban xogos sadomasoquistas inspirados nesta lectura.

Ironías e non tan ironías á parte, o caso é que estamos a falar dun salto cualitativo nun fenómeno a escala mundial, que xa tivo unha transformación espectacular na primeira década do milenio coa Saga Crepúsculo entre o noso alumnado e fillos/as adolescentes. Agora tócalle a quenda á triloxía das 50 sombras, destinada a un público adulto. A primeira novela –na que se basea esta crítica- da triloxía publícase en 2011 e axiña se converte nun supervendas, sendo recoñecido como un dos libros con máis éxito entre as mulleres de todo o planeta. Baixo o pseudónimo E.L. James agóchase a escritora británica Erika Leonard, considerada pola revista Time unha das cen persoas máis influentes no mundo. É xa a novela británica máis vendida da historia, sorprendentemente. Máis de corenta millóns de copias vendidas en todo o mundo, dereitos de publicación en máis de medio cento de países… Éxito tal levou a autora ao primeiro lugar da lista Forbes de escritores con máis ingresos: 71 millóns de euros entre xuño de 2012 e xuño de 2013. O grupo comercial que edita os seus libros, Beltersmann, incrementou os seus beneficios en 400 millóns de euros. Como se explica, neste caso, o achado da fabulosa galiña poñedora dos ovos de ouro? Hai unha serie de factores extrínsecos ao propio produto literario, que se veñen perfeccionando no grande negocio da industria editorial: a análise e o coñecemento minucioso dos gustos dos potenciais consumidores, o poder da publicidade, o marketing, a adaptación ao status quo… Desde a súa publicación non para de despregarse un cobizoso negocio que explota o filón.Xa está anunciada a adaptación cinematográfica para dentro dun ano aproximadamente, con todas clase de especulacións na prensa rosa sobre quen serán os actores protagonistas da historia. Non faltan tampouco unha liña de lencería erótica inspirada pola propia escritora e o seu equipo, un paquete de trebellos para xogos eróticos, etc. O curioso desta novela é que funciona perfectamente como produto de consumo masivo, seguindo criterios de máxima rendibilidade comercial. Non procede entrar agora na disquisición sobre as barreiras que separan a literatura da subliteratura. Trátase dun libro que procura o éxito doado e está cheo de tópicos. Non é de estrañar, pois, que, da mesma maneira que ten clubs de fans en diferentes países, teña tamén moitos detractores e moitas críticas acedas.

,Non é difícil reparar como perpetúa uns estereotipos e uns esquemas ideolóxicos que non entran en colisión coa sociedade capitalista en que vivimos nin co rol que tradicionalmente debe desempeñar a muller nela. A novela está narrada en primeira persoa por Anastasia Steele, universitaria estudante de literatura inglesa a punto de graduarse na Estatal de Washington, que recibe a encarga de facerlle unha entrevista a un multimillonario empresario para a revista da facultade. É así como coñece a Christian Grei, presidente dun holding de empresas e patrocinador da Universidade en que estuda a moza. Será el precisamente o encargado da entrega de títulos na cerimonia de graduación dese ano. Aínda que a autora é británica, a historia desenvólvese nos EEUU, concretamente en Seatle, no centro neurálxico do mundo capitalista. Tal e como nolo vai presentando a narradora, trátase dun ego forte; semella un home doutra galaxia ou unha especie que está un chanzo máis alá na escala evolutiva. Tanto nos trazos físicos como nos psicolóxicos é un home selecto, poderoso e atraente. Aínda que é novo (vinte e sete anos), no terreo sexual acredita a experiencia dun home de corenta ou cincuenta, fronte a ela que carece de toda experiencia e agarda aprender del. O tormentoso romance que viven ambos os dous, véndese desde a capa do libro como unha historia de dominación e submisión abertamente. A heroína aparenta trazos máis humanos e está un chanzo por debaixo do superheroe. Parece ter pouca autoestima e non se corta ao dicir que é torpe e desaliñada. Nalgúns trazos mesmo peca de lela (non deixa de morderse o labio e de remelar os ollos). Acepta paulatinamente o xogo de cousificación a que a somete o heroe, agasallándoa cun coche novo, cun Mac, cunha BlackBerry... El é unha mestura arrepiante de arquicontrolador, que case chega ao acoso, e de paternalismo superprotector. Todo debe funcionar con precisión nela (anticoncepción, adestramento físico semanal, comida, durmida, seguridade…), como nunha engrenaxe calquera do modelo de produción capitalista. Mesmo pretende que asine un contrato de 3 meses onde se especifican as obrigas en materia de relacións sexuais e hábitos de vida que ha de levar a submisa. O carácter enigmático do individuo e o xogo de dominación con pracer e dor por medio (ten habilitada unha sala de “torturas”) incrementa a atracción que a heroína sente por el.

Loxicamente, acredita no mérito individual, na cultura do esforzo para sobrepoñerse ás adversidades e conseguir saír adiante. O que vale acaba triunfando. Ademais é filántropo. Entrega comida aos necesitados do terceiro mundo e odia que se tire a comida. Os investimentos que fai en tecnoloxía agrícola xustifícaos dicindo que “hai demasiada xente non mundo que non ten que comer”, para rematar asegurando que é un bo negocio. A sede central da multinacional, ubicada no centro de Seatle, está chea de loiras cortadas polo mesmo patrón. Na entrevista inicial, o tal Grei atribúe o seu éxito empresarial a analizar moi ben as persoas, saber como funcionan e, como non, ao dominio das situacións. Non falta a insistencia na idea do “traballo duro”: “Canto máis traballo, máis sorte teño”. Convencerse a un mesmo de que naceu para exercer o control concede un inmenso poder, gabándose responsabilidade para que vinte ou corenta mil persoas teñan traballo e non pasen apuros coa hipoteca en pouco máis dun mes (sic!).

En definitiva, a sensación que invade, o pouso dominante é o da apoloxía dos valores mercantilistas. Todo se compra e todo se vende. O tópico da erótica do poder que Kissinger exemplificara coa fachendosa frase alusiva: “o mellor afrodisíaco é o poder”. Por máis que o que latexe no tormentoso romance sexa unha típica historia romántica, cun considerábel empacho de escenas sexo, case todo dejà vu. A iso se atribúe o grande éxito de lectoras da obra. As máis críticas teñen cualificado o fenómeno como “porno para prexubiladas”, “porno para mamás”, “sado brando para casadas insatisfeitas”… Chama a atención como se retrasa ostensiblemente o denominado momento climático da novela romántica: cando os amantes xuran amor eterno e establecen un compromiso duradeiro, que acabará no “felices para sempre”. Non podemos ser máis mal pensados; dilatar este momento non ten outra finalidade que explotar ao máximo o filón da prezada materia literaria e encomendar os lectores á segunda e terceira partes. Nunca segundas e terceiras partes foron boas; xa non o é a primeira. Mais o negocio é completo e segue a render.

Os esquemas da novela romántica funcionan e constitúen un grande negocio que move millóns de euros anuais en todo o mundo. Máis funcionará neste caso se a historia está apementada con sexo e morbo derivado da exploración dos supostos límites infranqueábeis –desde logo, nada do outro xoves. Por máis que se dese en chamar novela erótica ou EroRom, os tópicos seguen a ser os propios da novela romántica . É un tipo específico de historia que escolma a maior compilación de suxestións psicolóxicas para un determinado tipo de imaxinario sexual. Hai dous personaxes necesarios e suficientes en todas as novelas románticas. O heroe romántico recréase a partir de suxestións psicolóxicas femininas, coas características apuntadas, que o converten nun auténtico macho alfa que ocupa o cumio da pirámide. A protagonista feminina, tamén máis nova, permanece coa súa experiencia sexual adormecida até que vén espertala o heroe coa súa poderosa “variña máxica”. Cando a descuberta do amor e o espertar sexual coinciden, o cóctel é máis revelador e explosivo. Outra das características que se apuntan no subxénero ten a ver co lado escuro ou esgrevio que acostuman ter os heroes románticos. A doma do poldro salvaxe é un labor arduo que só está reservado, premio incluído, a unha auténtica e perseverante heroína. Tense dito que os cabaleiros románticos son como os cocos, duros e ásperos por fóra, mais suaves e doces por dentro. Tamén no caso do sr. Grei hai bastante deste ingrediente. A propia Anastasia chega a comparalo nalgún momento con cabaleiros como Sir Gawain ou Sir Lancelot. Xa dixemos que, no tortuoso rodeo narrativo desta historia, a autora pouco máis desvela que dúas sombras: a dunha nai descarrilada, que deixa un fillo orfo de afecto e a da malvada señora Robinson, que traumatiza o mociño de quince anos cos seus depravados xogos eróticos. Non houbo preocupación por diversificar o argumento narrativo, profundizando ao tempo na psicoloxía dos personaxes.

É sintomática a belixerancia coa que algunhas mulleres están a participar en debates na rede a prol da mensaxe das 50 sombras, confesando que lles gusta literalmente identificarse con personaxes que representan o rol tradicional da muller. Apélase mesmo a unha especie de código xenético que nos marca a ferro desde os tempos da prehistoria. No fondo non é máis que a imaxe da muller superprotexida, que inviste ante todo en protección, seguridade, comodidade… Tamén, madia leva, existe unha reacción hostil á perpetuación do arquetipo da dominación. A crítica italiana, Francesca Serra, asegura que estes arquetipos se crearon coa Revolución Industrial e o auxe da novela como industria cultural. Por aqueles tempos nas sociedades bempensantes aínda se espallaba o tópico de que unha doncela que lía novelas acababa perdendo a virxindade. É a condenación de Madame Bovary, lectora de novelas, con relacións extramatrimoniais e abocada ao suicidio. As mulleres son as que máis len, pero tamén son as maiores vítimas dun mercado editorial que reproduce a dominación machista.

Ao que parece, falta aínda un longo camiño por andar para que o diálogo, a igualdade e a reciprocidade, presidan as relacións sexuais entre os humanos. Literatura deste tipo ten toda a traza de converterse nunha arma ideolóxica de destrución masiva. Só queda agardar que a mensaxe subliminar de obras como esta non adormeza a conciencia crítica de mulleres e homes. Nin tampouco a dos presos de Guantánamo!