Antiimperialismo desde o imperio. Breve lembranza de Mark Twain

Sempre resulta alentador descubrirmos que existen e existiron voces discrepantes que se manifestan contra a espoliación e a tiranía que uns países veñen exercendo sobre outros ao longo da historia e que o fan non desde a periferia e o mundo dos explotados -o máis normal- senón desde o centro mesmo do poder imperial. Voz da rebeldía desde hai bastantes anos é, por exemplo, Noam Chomsky, que fustriga a política exterior dos EUA e critica as intervencións en América do sur ou en Oriente Medio. Coñecido inicialmente por nós como mentor da lingüística xenerativo-transformacional, hoxe é mundialmente famoso pola denuncia desde dentro dos intereses do capitalismo imperialista estadounidense e dos seus aliados, por desenmascarar a nova orde mundial, as guerras preventivas e a maquinaria informativa ao servizo da manipulación que impera tamén nas democracias occidentais.

Outro exemplo que resulta ben revelador por expresarse tamén noutro momento crítico da historia da humanidade, precisamente no contexto de ascenso da potencia imperial dos EUA (a fins do século XIX e primeira década do XX) é o de Mark Twain. Curiosamente foi obxecto de manipulación por parte do poder que combateu e mesmo do establishment literario, con repercusión a escala mundial, reducíndoo a un recoñecido escritor de relatos de aventuras, símbolo do "soño americano", xornalista e consagrado humorista. Mais silenciouse intencionadamente a súa vertente política e todo o seu activismo antiimperialista que definiu a etapa final da súa vida, a derradeira década do século XIX e a primeira do XX. Desde logo, en moitos sentidos, hai que recoñecerlle un carácter visionario sobre os acontecementos que van caracterizar a etapa actual e sobre o papel militarista e expansionista que xogou nos mesmos o seu país de orixe. Esta ocultación, que nos lembra moitas outras, é outra proba máis de que non debemos acreditar do mundo que nos "venden", das ilusións que nos crean...

Lembro ter algunha referencia deste escritor desde neno, polo menos desde o ensino primario. Tiñamos unha mestra, cando a escola -que estaba no medio do monte- pasou a ser mixta, que nos inculcou o afán de lectura, entre outras cousas. Cada certo tempo sorteaba entre nós -unha larada de nenos e nenas de todas as idades e condicións- un lote de "Joyas literarias juveniles", adaptacións de clásicos universais (en español, por suposto), que despois se intercambiaban. Así foi como cheguei a coñecer As aventuras de Tom Sawyer, As aventuras de Huckleberry Finn, Un ianqui de Connecticut na corte do rei Arturo, O príncipe e o mendigo.

Mark Twain é o pseudónimo de Samuel Langhorne Clemens, nacido en 1835 no estado de Missouri , onde pasou boa parte da súa infancia. Morre en 1910. Hai aspectos da súa vida que semellan claves, -tal e como sucede na vida da maioría dos escritores/as- e seguramente axudaron na súa evolución e na súa orientación humanista. A morte temperá do pai obrigouno a traballar en imprentas en varias cidades desde moi novo e en condicións miserábeis en moitas ocasións. Sendo mozo e frecuentando moitas bibliotecas públicas, descubriu un mundo que non lle permitira aínda descubrir o ensino oficial. A súa infancia á beira do impoñente Mississipi, rodeado de grandes bosques, influirá notoriamente no seu apego ao medio natural. Ao igual que outros mozos deste entorno experimentará unha grande atracción polo río e pola expectación que neles provocaba a navegación a través do seu curso. Tanto é así que chegará a empregarse como aprendiz de práctico de barcos de vapor que facían o percorrido neste río. A experiencia deu como resultado literario obras de inspiración autobiográfica: A miña vida no Mississipi ou Vellos tempos no Mississipi. Tamén inspira o pseudónimo, que provén da expresión "By the mark, twain", que utilizaban os sondeadores do río para confirmar que o barco podía navegar porque había unha profundidade suficiente para navegar. Interrómpese o oficio por mor da Guerra civil na que chega a participar brevemente até que deserta. Apoiou a causa dos movementos antiescravistas a comezos da década de 1860 e correu aventuras como buscador de prata. Desde o comezo da súa actividade como xornalista, que o levará a facer sonadas viaxes ás illas Sandwich (chamadas hoxe Hawai), Europa, Australia, Canadá, Sudáfrica, Asia..., vai denunciar as chamadas "misións civilizadoras", que non son outra cousa que tapadeira de espolios. Partindo do caso de Hawai, que lle deu pé para varios textos e conferencias, cuestiona o fondo antihumanista do capitalismo e alerta ironicamente sobre estas misións civilizadoras: "Como negaremos a luz da vida aos que viven nas tebras?" e demostra como se levou a desigualdade (só 3.000 brancos no arquipélago controlaban todo o capital e as empresas das illas), como se exterminou a poboación indíxena (pasando de 400.000 a só 200.000 en cincuenta anos) e como se condenou á infelicidade a un pobo "amábel, indolente e descoidado") que vivía en harmonía coa natureza.

Valente e exemplar xa é a súa denuncia das inxustizas sociais, dos efectos corruptores que provocaba o capitalismo financeiro no interior e no exterior, cunhas poucas grandes corporacións amasando grandes fortunas e do poder económico como fin último da existencia humana, o antagónico do respecto pola diversidade e a liberdade dos pobos. A súa intuición lévao a adoptar unha posición contraria aos efectos do capitalismo dunha potencia emerxente no seu degaro imperialista, que abandonara o modelo e o soño democrático dos fundadores, o dunha república xurdida dunha revolución contra un imperio e que debía caracterizarse pola igualdade para todos. Era o pensamento dalgúns demócratas radicais do seu tempo.

A escolma Antiimperialismo. Patriotas y traidores1, traducida do portugués, feita co obxecto de difundir as súas intervencións máis silenciadas, recolle unha serie de lúcidas intervencións públicas contra a política exterior do seu país. Xusto despois duns anos de estadía en Europa, regresa en 1900 a EUA e ingresa na Liga Antiimperialista. O seu anticapitalismo e antiimperialismo fanse máis patentes a raíz da guerra contra España en 1898 por Cuba, Puerto Rico e Filipinas, cando se evidencia unha política avarenta de novos territorios e mercados, un racismo desapiadado (denuncia o racismo contra os emigrantes chineses en San Francisco) e unha fenda cada vez maior entre ricos e pobres. É a constatación de que os EUA imitan e mesmo levan camiño de avantaxar as vellas potencias coloniais europeas, o que poucos anos despois (1907) denominará a entrada no Club dos Rexios Ladróns:

"Os ladróns alemáns, guiados polo principal ladrón rexio, van a Sudáfrica cun exército de 30.000 homes e expulsan aos propietarios das súas posesións, polo simple feito de que queren ese territorio" [...] Inglaterra roubou mediante latrocinio, pillaxe, asasinato, incendio premeditado e rapina, os campos diamantíferos de África; é o mesmo valente sistema de goberno que condena sen demora a un individuo que rouba unha pedra preciosa do escaparate dunha xoiaría".

Xa en 1886 dá mostra dese amplo sentido de xustiza social que, como nos nosos mellores clásicos, Rosalía ou Castelao, conxuga denuncia da explotación social e da opresión das nacións: "Quen son os oprimidos? Os moitos: as nacións da terra, as persoas valiosas, os traballadores, os que fan o pan que os folgazáns e inútiles comen". Non é de estrañar, pois, que ao estouparen as revoltas en Rusia a comezos de século, simpatizase con elas e alentase os sublevados a derrocar o zarismo polo método que for. Non era propiamente un pacifista; asumía como necesario, ás veces, o uso da violencia para conquistar a liberdade. Por iso mesmo, dun xeito inxenuo, aplaudiu inicialmente a guerra hispano-estadounidense coidando que era de liberación; non tardou moito en decatarse do contrario. Axiña había considerar a broma do século, co seu sarcasmo característico, que os EUA pagasen "á pobre e decrépita España", ao acabar a guerra, vinte millóns de dólares polas Filipinas, que non eran nin duns nin doutros.

Tamén en datas próximas (1904), alguén que vivira de perto a guerra entre España e EUA, o noso Curros na súa derradeira viaxe a Galiza, expresaba ante a tumba de Rosalía un desacougo case profético:

¡Quen sabe si esta tumba, nese día,/chegará a ser, tras bélicas empresas,/ taboleiro de yankee mercería/ ou pesebre de bestas xaponesas!

Twain, co seu humor acedo e coa súa vea satírica, no Discurso de salutación do século XIX ao século XX presenta a unha maxestosa matrona chamada cristianismo, que regresa embarrada e deshonrada das incursións piratas en KiaoChow, Manchuria, Sudáfrica e Filipinas. Na súa alegoría, identifica o cambio de século coa rapina imperialista que segue estendéndose por todo o planeta so aparencia moitas veces de cruzada civilizadora. Insiste na acusación á cristiandade, a vella matrona envolta en túnicas empapadas en sangue, un ano despois: na súa fronte leva unha dourada coroa de espiños e nestes as cabezas dos patriotas mortos polos seus países (boers, boxers, filipinos); a Garda de Honra son monarcas, presidentes, ladróns de terras; a insignia é a bandeira pirata... Á vista dos feitos, había dicir tamén que esta bandeira debía ser a nova bandeira dos EUA. Oponse nos primeiros anos do século a que a aguia crave as súas garras en calquera outra terra, xusto cando os republicanos gañan as presidenciais cun programa proimperialista e belicista e cando os militares van ter meirande influencia na vida política.

Ao remate da súa vida (desde 1905) era consciente de que os seus textos atopaban dificultades para seren publicados. Algúns deles foron sistematicamente censurados como a Oración pola guerra, que non chegou a coñecerse integramente até os anos sesenta (difundida por pacifistas e opositores á guerra de Vietnam) ou o Soliloquio do rei Leopoldo de Bélxica. Este último é unha sátira furibunda sobre un dos máis negros episodios da colonización que se produciu no Estado do Congo, roubado, devastado e masacrado, coa anuencia dos EUA e das potencias cristiás europeas. Os episodios do Congo centran boa parte da última novela de Vargas Llosa2, e dunha anterior traducida ao galego de Bernardo Atxaga3.

Mark Twain prefería ser considerado traidor antes que "patriota" dos da máxima "A miña patria, con razón ou sen ela, a miña patria!". O verdadeiro patriotismo non podía cargar coa aldraxe nin coa deshonra. Cría necesario xerar unha opinión pública que partise de educar aos máis cativos no respecto aos demais e na autoestima, na procura dos ideais máis elevados, na capacidade de actuar e pensar por si mesmos. Aseguraba que nos EUA non existía unha opinión pública, senón "pensamentos de segunda man".

Non podía sentirse a gusto nin conformase co mundo que lle tocara vivir, como nós non podemos estar satisfeitos co noso. A súa actitude vital en certa maneira era pesimista (a de quen sabe moito), mais levada con humorismo. A súa crítica ao papel do diñeiro na nosa sociedade é prodixiosa e non perdeu un ápice de actualidade:

"Toda Europa e toda América están trepando febrilmente tras do diñeiro. O diñeiro é o ideal supremo, todo o demais fica relegando ao décimo posto con grande parte das nacións coñecidas. A febre do diñeiro sempre existi , pero nunca antes na historia alcanzara o nivel de loucura ao que chegou na túa época ou na miña. Tanta loucura corrompeu a esas nacións; fíxoa duras, sórdidas, crueis, deshonestas, opresivas".

Non é raro atoparmos algunhas sorprendentes coincidencias deste escritor americano con Castelao, que debeu coñecer a un bo número de "humoristas" de todas as latitudes. De Mark Twain é a cita introdutoria de Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete, que non é un sinxelo "divertimento" humorístico:

"Debaixo do humorismo hai sempre unha grande door; por iso no ceo non hai humoristas".

(1) MARK TWAIN, Antiimperialismo. Patriotas y traidores. Icaria editorial, Barcelona, 2006.
(2) MARIO VARGAS LLOSA, El sueño del celta. Ed. Alfaguara, Madrid, 2010.
(3)BERNARDO ATXAGA, Sete casas en Francia. Faktoría K, Vigo, 2009.