Xela Arias, escritora comprometida

“Dáme rabia ter que dicir que son feminista. Pásame igual que co nacionalismo. Deixarei de ser unha cousa e outra cando as nacións soxulgadas non o sexan e as mulleres discriminadas non o estean.” Así responde Xela Arias a Manuel Rivas en 1990, nunha entrevista realizada con motivo da publicación de Tigres coma cabalos, un libro que xenerou moita tinta e que fixo medrar a decepción da súa autora: “Sei que ... me expoño a moita frase estúpida, porque de entrada, no libro, a quedada vai ser coas fotos.”

En calquera caso, Tigres coma cabalos é o primeiro marco na poesía dos 90. Hoxe somos quen de nos decatar de que anunciaba xa unha das liñas poéticas que transitarían as escritoras nas décadas seguintes. Mais na súa época, o libro non foi completamente entendido e a propia Arias deixou entrever a profunda decepción que lle supuxo que unha parte da crítica e do público non soubese ir máis alá da contemplación dos corpos espidos, do seu propio corpo nu.

Esta era ela. Unha muller convencida de cal era o camiño que tiña que andar, de cales eran os límites que cumpría rebasar, e fíxoo, porque ese era o seu compromiso:

“Rebotarse contra a concepción do libro coma un cadáver morto nun anaquel.”

Xela naceu no seo dunha familia galego falante, cunha casa chea de libros, onde aprendeu o amor pola nosa lingua e por Galiza desde os primeiros anos.

“... aquí na miña casa os estantes rozan os teitos da habitación, e non teñen máis ca libros. Mercáronos meus pais, e neles lemos toda a familia.” Non te amola!, 2021.

Estas aprendizaxes da nena serán tamén o orgullo de seu pai Valentín Arias que en 1968, cando a poeta tiña seis anos, publica o fermoso artigo “Xeliña fala galego”, en que dá conta dos prexuízos cos que a sociedade recibe a realidade dunha nena pequena galego falante na década dos 60.

Mais Xela Arias non só foi unha nena galego falante. Foi unha muller comprometida coa súa lingua, un compromiso que será fulcral ao longo da súa vida e que se fai visíbel xa con 11 anos, na entrevista que lle fan o 19 de maio de 1973 en El faro de Vigo ao recibir o premio O Facho 1973, polo conto A fraga dos paxaros faladores. A fraga leopardicia (conto que se publicaría no boletín da Asociación Cultural de Vigo):





,
“Eu creo que en Galicia debíase falar sempre en galego”

O compromiso coa lingua foi moi patente tamén nalgo tan persoal coma o seu nome. Xa vimos que, con seis anos, seus pais chámanlle Xela e ese foi sempre o seu nome, por máis que os documentos oficiais teimasen en ostentar un nome que era o único posíbel nos anos da ditadura, María de los Ángeles. En 1984 galeguízao, mais non remata aí. Cada novo avance lexislativo vai ser aproveitado pola nosa poeta para se facer nomear Xela tamén nos documentos oficiais, algo que consegue en 1995, en que xa pode levar ao DNI o nome co que se recoñece.

O compromiso coa lingua levaraa ademais a exercer a tradución de títulos moi diversos e para público moi diferente, un labor en que algunha vez recibiu críticas por verter para o galego libros portugueses, mais no que tamén recibiu o recoñecemento polo seu traballo a través de premios, sendo o derradeiro que recibiu o Plácido Castro, xa con carácter póstumo.

Da man de Xela Arias chegaron a nós grandes títulos da literatura universal, como o Drácula, O derradeiro dos mohicanos, As bruxas, Contos ao teléfono..., títulos que forneceron as lecturas escolares e non só da nosa adolescencia. Bragado sinala que traduciu para o galego 45 títulos.

Co inicio da década dos 80 comeza publicar en Dorna e A Nosa Terra e participar en recitais. En 1982, Galiza mobilízase contra a proposta de entrada na OTAN. O goberno de Felipe González que, durante a campaña prometera que non entrariamos na Organización, unha vez no goberno fai público todo o contrario. Entre as mobilizacións que se realizan está o recital que se celebra no Pavillón das Travesas de Vigo. Nese Recital participa Xela, con vinte anos. Debe ser un dos seus primeiros actos e con el defínese xa como unha muller disposta a loitar, desta volta contra a alineación co militarismo.

Afonso A.Cáccamo lembra aquel mitin recital en que Xela aparecía nerviosa, mais logo “case bicando o micrófono, medraches de fráxil a forte”.

Despois daquel primeiro compromiso público co antimilitarismo virían outros

“avergónzanos mentres habilitas da túa infancia
unha adolescencia rodeada de mortos máis vivos
cás nosas historias de ondulantes corredores demócratas”

Son versos publicados en 1989. Ela é unha das tres mulleres que participa no libro colectivo Oferenda dos poestas galegos a Palestina, promovido pola Fundación Araguaney, dous anos antes da Conferencia de paz entre xudeus e palestinos que rematarían coa sinatura do do tratado de paz entre a OLP e o Estado Israelí en 1993.


,
Mais a súa implicación coas causas de Galiza, foi especialmente intensa nos anos 2002 e 2003, os anos de Nunca Máis. Comprobámolo ao ler os diferentes poemas que viron a luz naqueles días:

Never more, never more, never more.
No lombo
a miseria do hábito domeado.
As maquinarias do acougo anotan
as lindezas dos conformes.
Burla negra. Nunca máis.

Intempériate, fogar dos rumorosos.
Pon prezo en castigo
á patética esperanza.
Nunca máis.
Velaí te-la estúpida batalla.

Escribiu poemas, participou nas manifestacións, leu manifestos, participou en libros e exposicións colectivas, organizou, creou, traballou... coma outras persoas do ámbito artístico deu voz ao pobo contra a aldraxe infame.

“Nós sós. Sempre en Galiza. Nós sós”

Xusto nese momento publícase o que sería o seu derradeiro libro, un libro en que a poeta se nos intemperia ou mostra desde o seu propio centro:

A miña lei, de me nacer así tan negra por elección.
Máis coitelos para que? Atende, mírame,
mírame agora a sida,
que te quero negra,
negra asombrada fanática africana,
na batalla da historia en ringleira, adiante,
...

Xela, que denunciou terse sentido como a nena nova que levaban como adorno aos recitais, en que os poetas eran maioría, “necesitamos unha chica moderna que fale galego”, escribiu unha poesía que o primeiro que fixo foi romper o molde da sintaxe. Era a súa forma de nos implicar na mensaxe do poema:

“así che estrago os pronomes.
Obrígate a traballo novo
que tamén ti pínta-lo cadro que asexas”

Marga Romero (1998) contextualiza esta singularidade da lingua de Arias na procura xeneralizada entre as escritoras dunha nova linguaxe poética que dea conta da súa creatividade, rompendo co herdo recibido. Romero pon en relación a ruptura da sintaxe realizada por Arias, coa practicada por coetáneos seus como Rompente e cuestiona que a crítica da época, maioritariamente masculina, si reparou e analizou este fenómeno en Rompente, mais non en Arias. Algo que non nos sorprende se consideramos que as lecturas e as análises da literatura tamén están pexadas da visión patriarcal predominante e que, durante a década de 90, cando as escritoras ocupaban decidida e conscientemente o espazo poético, deu lugar ao pasmo da crítica que, en ocasións, non soubo contextualizar este pulo poético. Tamén co seu Tigres coma cabalos.

Mais, para que ficase aínda máis claro, escribe en Intempériome:

“E
se as leitugas e mailas pescadas poboasen os poemas,
se o fío de costura e mailos malditos calcetíns
se enganchasen ós versos...
Mais pétame e teño tratos coa fregona
como nunca falarei dos piares das plataformas.”

“Dáme rabia ter que dicir que son feminista. Pásame igual que co nacionalismo.” Iso foi o que dixo, iso foi o que practicou nos seus versos:

“Galicia e nós nó de verbos nos novelos dos nomes”

Así comeza o poema que co título de “Poema da Galiza” foi publicado no portugués Diário de Notícias en 1985. Un poema que remata con este verso:

“eu túa filla nai de placentas asasinas calo perdón ámote e son carne da túa carne desexándote”

Son os primeiros textos da autora, aí está a referencia á “nación soxulgada” como ela diría, á que lle acabará pedindo décadas despois, que se exhiba e ataque:

“Intempériate, fogar dos rumorosos.”

A pesar de que, como formoulou Manuel Antonio un século atrás e Arias recolle (nótese tamén a referencia a Castelao):

Nós sós. Sempre en Galiza. Nós sós.

Son algúns dos seus últimos versos, versos que nacen da rabia, dunha ira necesaria contra a “marea miseria ... global” que invade Galiza

“Atónita
Faite indómita
de cara ó noxo
pon prezo en castigo á patética esperanza.”

Creo que era o seu carácter. Que ela era así. Non sorría nas fotos, mais era agarimosa na proximidade. Amaba intensamente. E non estaba aquí para adaptarse:

“Independénciome para que eu saiba
onde quero estar atada, onde
as fronteiras ou a morte das fronteiras...”

Ser independiente e capaz de se coñecer a si mesma, para logo interpelarnos a nós, para facernos ver, comprender, cuestionar a realidade. Por iso escribía xa en 1986:

“¿non notas tralas palabras tanteando
paradisos habitables as verdades”

Procurando os “trazos que nos describan”, lendo e escoitando os seus versos escritos para nos “percibir a” nós, porque como escribiu en máis dun lugar:

“o poema somos nós”

As e os “derrotados” aos que Galiza aínda lle “pertence”.

Intervención realizada no acto de Galiza Nova en Arcade, o 20 de xullo: Xela Arias Rebeldía na escrita.


Marta Dacosta Alonso